ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

جداگانه مورد بحث و بررسى قرار دهيم همان تفسير ترتيبى است.

هريك از اين دو نوع تفسير مزايا و آثارى دارد كه ما را از يكديگر بى نياز نمى سازد و به مصداق «هر چيز به جاى خويش نيكوست» هر دو نوع تفسير براى پژوهندگان قرآن ضرورى است و لازم است. (البتّه در آغاز كار تفسير ترتيبى سپس تفسير موضوعى)!

«تفسير ترتيبى» اين مزايا را دارد:

جايگاه هر آيه را با زمان و مكان نزولش با آيات قبل و بعدش، با قرائن داخلى و خارجى آن روشن مى سازد كه بدون اينها فهم دقيق معناى آيه ممكن نيست.

به تعبير ديگر تفسير ترتيبى هر آيه اى را درست در جاى خود مى بيند، و رابطه آن را با حيات جامعه اسلامى و پيشرفت و تكامل آن در نظر مى گيرد، و اين رابطه مسائل زيادى را كشف مى كند.

در حالى كه در تفسير موضوعى آيات از شكل حوادث عينى و جزئى در آمده شكل كلى به خود مى گيرد و از جايگاه خود تا حدى دور مى شود.

ولى در عوض تفسير موضوعى مى تواند از مسائل زير پرده بردارد:

1- ابعاد پراكنده يك موضوع را كه در آيات مختلف آمده در كنار هم قرار مى دهد و موضوعات را به صورت چند بعدى و جامع مى نگرد و طبعاً حقايق تازه اى از آن كشف مى كند.

2- ابهاماتى كه در بدو نظر در بعضى از آيات قرآن به چشم مى خورد با توجه به اصل اساسى «القرآن يفسر بعضه بعضاً» (آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند) بر طرف مى سازد.

3- جهان بينى اسلام، و بطور كلى، نگرش آن را در هر مسأله و هر موضوع آشكار مى سازد.

4- بسيارى از اسرار نهفته قرآن را تنها با روش تفسير موضوعى مى توان آشكار ساخت و به ژرفاى آيات آن تا آن جا كه در حوصله استعداد انسان هاست دست يافت.

بنابراين هيچ مسلمان ژرف انديش و آگاهى بى نياز از اين دو نوع تفسير نيست.

گرچه از قديمى ترين ايام حتى از عصر ائمه هدى عليهم السلام تفسير موضوعى مورد توجه بوده، و دانشمندان اسلام در اين زمينه كتاب ها نوشته اند كه نمونه روشن آن كتاب هاى «آيات الاحكام» است، ولى بايد اعتراف كرد كه تفسير موضوعى از رشد شايسته خود بى نصيب بوده، و هنوز مراحل طفوليت خود

ص: 15

را طى مى كند، و بايد در پرتو زحمات دانشمندان به محل شايسته خود برسد.

كتاب حاضر «پيام قرآن» كه با ابداع «يك روش كاملًا تازه» در تفسير موضوعى قرآن، گام هاى جديدى را در اين موضوع برداشته و بحمداللَّه از استقبال گسترده و حمايت روز افزون قشرهاى وسيعى بهره مند بوده است باز در آغاز راه است، و نياز به همكارى و همفكرى بيشتر از سوى علماى اسلام و مفسران عالى مقام دارد تا بتواند به هدف نهايى برسد، و ما هميشه در انتظار نظرات تكميلى اهل نظر و ارباب معرفت بوده و هستيم، و از خداى بزرگ توفيق و هدايت بيشتر را مى طلبيم.

قم- حوزه علميه

آية اللَّه مكارم شيرازى

ص: 16

با همكارى دانشمندان محترم و حجج اسلام آقايان:

محمد رضا آشتيانى

محمد جعفر امامى

عبدالرسول حسنى

محمد اسدى

حسين طوسى

سيد شمس الدين روحانى

محمد محمدى

ص: 17

ص: 18

ذكر اين نكته نيز ضرورت دارد كه بحث هاى مربوط به معاد عموماً، و آنچه مربوط به جزئيات آن است خصوصاً، بسيار سئوال انگيز است، و «تا آن جا كه در توان داشتيم» سعى كرده ايم كه براى تمام اين «سئوالات» پاسخى از خود «قرآن» يا «احاديث و دلائل منطقى عقلى» بيابيم، و همه جا براى نزديك ساختن اين مفاهيم مهم و پيچيده به اذهان تلاش و كوشش كنيم، ضمناً با استفاده از مثال هاى گويا و زنده مطالب را به اذهان نزديك سازيم و در اين راستا تجربياتى را كه در بحث هاى تفسيرى و اعتقادى داشتيم در اين زمينه به كار گرفتيم، اميد است با اين تلاش توفيقى در اين راه نصيب شده باشد، و البتّه قضاوت با شماست.

مسلّماً اين كار زمينه اى خواهد شد براى تلاش هرچه بيشتر آيندگان، تا تلاش ها در اين راه استمرار يابد، زيرا هيچ كس نمى تواند ادعا كند كه آخرين سخن را در اين بحث ها گفته است، و چيزى براى گفتن باقى نمانده است.

«خداوند» همه ما را از هر گونه لغزش چه در «علم» و چه در «عمل» چه در «نوشته ها» و چه در «گفته ها» به لطف و كرمش مصون و محفوظ دارد.

و ما را در سايه لطف و عنايتش به سلامت از اين منزلگها، به منزل اصلى يعنى كانون رحمتش «جنان عدن»، «جنة الخلد» برساند كه طى اين راه جز با عنايات و الطاف او براى هيچ كس امكان پذير نيست.

آمين يا رب العالمين.

قم- حوزه علميه- ناصر مكارم شيرازى

شعبان 1411

اسفندماه 1369

ص: 19

ص: 20

(قمر- 1)

3- فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتى السَّماءُ بِدُخانٍ مُبينٍ

(دخان- 10)

ترجمه:

1- آيا آنها جز اين انتظارى دارند كه قيامت ناگهان برپا شود (آن گاه ايمان آورند) در حالى كه هم اكنون نشانه هاى آن آمده است.

2- قيامت نزديك شد و ماه از هم شكافت.

3- منتظر روزى باش كه آسمان دود آشكارى پديد آورد.

تفسير و جمع بندى

ص: 21

السَّبّابَةَ وَ الْوُسْطى بعثت من و قيامت مانند اين دوست، و اشاره به دو انگشت مباركش كرد و انگشت «سبّابه» را با انگشت «وسط» در كنار يكديگر قرار داد».(1) 6

بعضى مسأله شق القمر را نيز جزء اشراط الساعه شمرده اند اينها همه در صورتى است كه منظور نشانه هاى نزديك شدن قيامت باشد نه نشانه امكان معاد، در حالى كه بعضى معناى دوّم را برگزيده اند، و گفته اند اصل آفرينش انسان از خاك، و خلقت آسمان ها و زمين، همه نشانه هاى قدرت خدا بر اعاده حيات مردگان است، در اين صورت تمام دلايل امكان معاد جزء نشانه هاى رستاخيز و اشراط الساعة خواهد بود (دقت كنيد).

ولى معناى اوّل صحيح تر به نظر مى رسد، به خصوص اين كه در روايات اسلامى امورى به عنوان نشانه هاى نزديك شدن قيامت و اشراط الساعه شمرده شده، مانند حديثى كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه فرمود: «مِنْ اشْراطِ السّاعةِ انْ يُرْفَعَ الْعِلْمُ، وَ يَظْهَرَ الْجَهْلُ، وَ يُشْرَبَ الْخَمْرُ وَ يَفْشُو الزِّنا؛ از نشانه هاى قيامت برچيده شدن علم، آشكار شدن جهل، و شرب خمر و كثرت زناست».(2)

حتى در بعضى از روايات قيام حضرت مهدى (ارواحنا فداه) براى مبارزه با ظلم و فساد جزء اشراط الساعة شمرده شده است.

***

ص: 22

شرح آيه گذشته خوانديم كه خود آن حضرت مى فرمود: «بعثت من از نشانه هاى نزديك شدن قيامت است».

ولى بعضى ديگر از مفسّران گذشته و امروز، آيه را اشاره به حوادثى مى دانند كه در پايان اين جهان و در آستانه قيامت واقع مى شود و از جمله: خورشيد تاريك، و ماه از هم شكافته خواهد شد، و اگر تعبير آيه به «انشق» به صورت فعل ماضى آمده است به خاطر آن است كه در لغت عرب بسيارى از مسائلى كه در آينده قطعى است به صورت فعل ماضى آورده مى شود.

ولى كمتر كسى از مفسّران اين تفسير را پذيرفته است كه آيه ناظر به حوادث پايان دنيا باشد زيرا به هر حال ظاهر آيه ماضى و مربوط به گذشته است، و دليلى ندارد كه آن را بدون قرينه روشن به صورت مستقبل معنا كنيم، و هم روايات فراوانى كه به گفته في «ظلال القرآن» در سر حد تواتر است گواهى مى دهد كه معجزه «شق القمر» در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به وقوع پيوست.(1)

و به نقل مرحوم علامه طباطبايى در «الميزان» اهل حديث و علماى تفسير متفقاً اين معنا را پذيرفته اند كه شق القمر در عصر پيامبر رخ داد» جز چند نفر از مفسّران پيشين (و غير معروف).(2)

ابو الفتوح رازى نيز مى گويد: «قول كسانى كه مى گويند آيه فوق اشاره به حوادث آينده است، خلاف اجماع و اتفاق علماست»!(3)

درباره چگونگى شق القمر (شكافته شدن ماه) و شرح اين اعجاز نبوى، و روايات مربوط به آن، و امكان آن از نظر علوم روز، بحث هاى فراوانى است كه چون خارج از هدف ما يعنى شرح «اشراط الساعه» مى باشد از آن صرفنظر كرده، و علاقه مندان آن را به مطالعه تفسير نمونه، جلد 23، صفحه 12 تا 19 ارجاع مى دهيم.

***

ص: 23

غليظى صفحه آسمان را مى پوشاند و به صورت عذابى در مى آيد، مى فرمايد: «منتظر روزى باش كه آسمان، دود آشكارى پديد مى آورد، و همه مردم را فرا مى گيرد، اين عذاب دردناكى است».

فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَاْتى السَّماءُ بِدُخانٍ مُبينٍ- يَغْشَى النّاسَ هذا عَذابٌ اليمٌ

در تفسير اين آيه در ميان مفسّران گفتگو بسيار است و عمدتاً سه قول بيان شده:

بعضى آن را اشاره به عذاب روز قيامت مى دانند كه دود وحشتناك و شرربارى بر سر مجرمان سايه مى افكند، ولى اين احتمال بسيار بعيد به نظر مى رسد، چرا كه در ذيل اين آيات مى خوانيم: كافران در آن روز تقاضاى برطرف شدن عذاب الهى را مى كنند و اظهار ايمان مى نمايند، و به آنها خطاب مى شود كه «ما كمى عذاب را برطرف مى سازيم ولى شما باز به كار خود بر مى گرديد»!:

انّا كاشِفُوا الْعَذابِ قَليلًا انَّكُمْ عائدُونَ (دخان 15).

اين معنا در قيامت متصور نيست، به خصوص اين كه در آيه بعد از آن مستقلًا اشاره به قيامت و مجازات هاى عظيم آن شده است، و نشانه مى دهد آنچه قبل از آن ذكر شده مربوط به غير قيامت بوده است يَوْمَ نَبْطشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرى انّا مُنْتَقِمُونَ (خان 16).

قول دوم اينكه آيه اشاره به قحطى و خشكسالى و مانند آن است كه دامان گروه عظيمى از كفار را در همان زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم گرفت، آنها خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم آمدند و تقاضاى برطرف شدن عذاب كردند، حضرت دعا فرمود و برطرف شدن ولى باز ايمان نياوردند.

بنابراين تفسير «دُخان» (دود) اين جا به معناى مجازى است، چون در ادبيات عرب واژه «دخان» كنايه از شر و بلاى فراگير است، چنانكه فخر رازى در كلمات خود آورده است.(1)

يا از اين جهت كه هنگام خشكسالى گرد و غبار غليظ صفحه آسمان را مى پوشاند كه از آن در اين جا تعبير به «دخان» شده است، زيرا باران نقش مؤثرى در فرو نشاندن گرد و غبار و دود دارد(2) لذا سال هاى قحطى را «سَنَةُ الغَبْراء» (سال پر گرد و خاك) يا «عامُ الرِّمادْ» (سال خاكستر) مى گويند.

اشكالى كه به اين تفسير وارد مى شود اين است كه به هر حال «دخان» در معناى حقيقتش يعنى دود به كار نرفته، و بدون وجود قرينه اى حمل بر معناى مجازى شده است.

تفسير سوّم آن است كه آيه اشاره به يكى از نشانه هاى نزديك شدن قيامت مى كند كه آسمان را دود

ص: 24

آشكار مى پوشاند، و مردم دست به دامن لطف خدا مى شوند و خداوند با لطف و كرمش كمى اين عذاب را بر طرف مى سازد، ولى باز منكران ايمان نمى آورند.

اين تفسير هم موافق ظاهر آيه، هم مطابق اخبار متعددى است كه در منابع تفسير شيعه و اهل سنت آمده است.

در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه فرمود: «چهار چيز از نشانه هاى نزديك شدن قيامت است: اوّل ظهور دجّال، و ديگرى نزول عيسى و سوّم آتشى است كه از قعر سرزمين عدن برمى خيزد و چهارم دخان (دود) است».

يكى از اصحاب سؤال مى كند، دخان چيست؟ پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم آيه فوق را تلاوت فرمود: فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتى السَّماءُ بِدُخانٍ مُبينٍ و سپس افزود. «يَمْلُا ما بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ يَمْكُثُ ارْبَعيْنَ يَوْماً وَ لَيْلَةً امَّا الْمُؤْمِنُ فَيُصيبُ مِنْه كَهيْئَةِ الزَّكْمِةِ وَ امَّا الْكافِرُ بِمَنْزِلَةِ السَّكْرانِ يَخْرُجُ مِنْ مِنْخَرَيْهِ وَ اذْنَيْهِ وَ دُبِرِهِ دودى است كه بين مشرق و مغرب را پر مى كند، و چهل شبانه روز باقى مى ماند، اما مؤمن حالتى شبيه به زكام به او دست مى دهد، و كافر همچون مستان خواهد بود، و دود از بينى و گوش ها و پشت او بيرون مى آيد».(1)

همين معنا با تفاوتى در منابع شيعه نيز آمده است، آن جا كه اميرمؤمنان على عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه ده چيز قبل از قيامت به طور قطع واقع مى شود: از جمله آنها قيام حضرت مهدى عليه السلام و نزول حضرت عيسى عليه السلام و ظهور دخان را مى شمرد.(2)

بعضى روايات ديگر نيز در اين زمينه وارد شده كه اين تفسير را تأييد مى كند.

بنابراين بهترين تفسير براى آيه همان تفسير سوّم است.

اين بود عمده ترين اشراط السّاعه، در بخش اوّل، كه در قرآن مجيد به آن اشاره شده.

ص: 25

ص: 26

به اين ترتيب كوه ها به كلى از ميان مى روند و اثرى از آنها باقى نمى ماند و صفحه زمين صاف و هموار خواهد شد فَيَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً (طه 106).(1)

آيا اين حوادث عجيب و هولناك كه دامنگير كوه ها مى شود بر اثر انفجارات درونى، و متلاشى شدن نظام اتمى آنها، و آزاد شدن انرژى هاى نهفته درونى است؟ يا ضربه اى از خارج بر آنها وارد مى شود، مانند برخورد سيّاره هاى آسمانى با سرعت و جاذبه شديد به يكديگر؟ يا علل ديگرى كه امروز براى ما ناشناخته است؟

هيچ كس به درستى نمى تواند پاسخى به اين سؤالات بدهد، و علوم روز نيز از توضيح اين مطلب عاجز است، همين اندازه مى گويد كه در كرات آسمانى در گذشته و حال انفجارات عظيمى روى داده و مى دهد، حتى از تفسير علل آن نيز عاجز است.

همين اندازه مى دانيم كه به شهادت قرآن اين حوادث در پايان دنيا واقع مى شود، هرچند علل آن براى ما ناشناخته است.

***

ص: 27

اين مسأله امروز براى ما مسأله ساده اى است، چرا كه آب از دو عنصر تشكيل يافته «اكسيژن» و «ئيدروژن» كه هر دو شديداً قابل احتراق است، اگر عواملى سبب تجزيه آب ها شوند، درياها مبدّل به كوره هاى عظيمى از آتش سوزان خواهند شد، و يك جرقّه كوچك كافى است كه عالمى از آتش ايجاد كند.

اين احتمال نيز داده شده كه زلزله هاى شديد آستانه رستاخيز سبب شكافتن زمين ها و راه يافتن درياها به يكديگر مى شوند و نتيجه آن به هم پيوستگى تمام درياچه ها با درياهاى روى زمين است، و يكى از تفسيرهاى آيه همين است.

تفسير سوّمى نيز وجود دارد كه با متلاشى شدن كوه ها و ريخته شدن غبار آنها به درياها، درياها پر مى شود و آب سراسر خشكى ها را فرا مى گيرد.

همين تفسيرهاى سه گانه در مورد عنوان دوّم (سجّرت) كه از ماده «تسجير» مى باشد نيز گفته شده، زيرا «تسجير» در اصل به معناى برافروختن و به هيجان درآوردن آتش، و گاه به معناى پر شدن نيز آمده است، لذا تنور پر از آتش را «مُسَجَّر» مى گويند.

مشتعل شدن درياها يا به خاطر تجزيه آن به دو ماده قابل احتراق اكسيژن و ئيدروژن است، يا به علل ديگرى كه بر ما مخفى است، و پر شدن درياها يا به سبب متلاشى شدن كوه ها و ريختن آن به درياها است، يا فرود سنگ هاى آسمانى در آنها يا علل ناشناخته ديگر.

***

ص: 28

مى بينى، در حالى كه مست نيستند، ولى عذاب خدا شديد است»! يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمّا ارْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَتَرى النّاسَ سُكارَى وَ ما هُمْ بِسُكارَى وَلِكنَّ عَذابَ اللَّهِ شَديدٌ (حج 1 و 2).

البتّه همان گونه كه در بخش سوّم «اشراط السّاعه» خواهيم گفت زلزله ديگرى قبل از احياى مردگان صورت خواهد گرفت، كه در بعضى ديگر از آيات قرآن به آن اشاره شده است، اين احتمال نيز وجود دارد كه آيه مورد بحث اشاره به آن باشد، به قرينه «لكِنَّ عذابَ اللَّهِ شَديدٌ» ولى در اين صورت بايد مسأله زنان باردار و كودكان شيرخوار به معناى مجازى تفسير شود، يعنى شدّت وحشت ناشى از اين زلزله آن قدر زياد است كه اگر زن باردارى باشد سقط جنين مى كند، و اين تفسير خلاف ظاهر آيه است.

به هر حال همين معنا در آيه 14 سوره مزمل نيز آمده است، يَوْمَ تَرْجُفُ الْأرْضُ وَ الْجِبالُ «آن روز كه زمين و كوه ها سخت به لرزه مى افتند».(1)

نظير آن معنا در سوره واقعه آيه 4 نيز آمده است: اذا رُجَّتِ الْأرْضُ رَجّا وَبُسَّتِ الْجِبالُ بَسّاً: «هنگامى كه زمين به شدت به لرزه درآيد و كوه ها درهم كوبيده شود»!

***

ص: 29

در مورد ستارگان لازم و ملزوم يكديگر است.

آرى طبق گواهى قرآن در پايان جهان، پر فروغ ترين مبدأ نور در منظومه شمسى ما كه مايه روشنايى تمام سيّارات است خاموش و جمع مى شود، و ستارگان ديگر نيز به همين سرنوشت گرفتار مى گردند.

فخر رازى در يكى از عبارات خود مى گويد كه بعضى «كُوِّرَتْ» را از ريشه «كور»! به معناى نابينا دانسته اند(1) كه آن هم به معناى خاموشى آفتاب است.

دانشمندان امروز معتقدند انرژى خورشيد كه در فضا پخش مى شود از احتراق هسته اى به دست مى آيد كه سوخت آن ئيدروژن و خاكسترش هليوم است.(2)

و نيز به همين دليل در هر شبانه روز سيصد و پنجاه هزار ميليون تُن! از وزن اين كره كاسته مى شود، و همين امر سبب مى گردد كه تدريجاً لاغر و كم نور شود و اين همان جمع شدن و كم نور شدن، يعنى دو مفهومى است كه در مادّه «تكوير» طبق گفته ارباب لغت وجود دارد، هرچند در شرائط فعلى به خاطر عظمت اين كره كاسته شدن اين مقدار تأثير فورى در وضع آن ندارد.

البتّه اگر سرعت كاهش به مقياس كنونى باشد ممكن است تحقق اين موضوع ميليون ها يا ميلياردها سال به طول انجامد، ولى هيچ كس از شرايط آينده كيهانى با خبر نيست، ممكن است شرايطى به وجود آيد كه اين كاهش جرم و نور شتاب گيرد، و در مدّتى كوتاه اين مبدأ عظيم وجوشان نور و حرارت به كلى از فعّاليت ساقط گردد.

همين معنا در مورد ساير كرات آسمانى نيز صادق است.

نظام موجود كواكب نيز در هم مى ريزد، گويى تعادل جاذبه و دافعه كه ارتباط با «جرم ها» و «سرعت حركت» آنها دارد به هم مى خورد، و شايد اين همان چيزى است كه در قرآن مجيد در جايى ديگر به آن اشاره كرده، مى فرمايد: وَ اذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ «آن زمان ستارگان پراكنده شوند و فرو ريزند» (انفطار- 2).

البتّه اين آيه تفسير ديگرى دارد كه در بحث آينده به خواست خدا خواهد آمد.

در سوره قيامت نيز مى خوانيم: «در آن هنگام كه چشم ها در شدّت وحشت به گردش درمى آيد، و ماه بى نور مى گردد، و خورشيد و ماه يكجا جمع مى شود، و انسان مى گويد راه فرار كجاست»؟!

ص: 30

فَاذا بَرِقَ الْبَصَرُ- وَخَسَفَ الْقَمَرُ وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ- يَقُولُ الْإنسانُ ايْنَ الْمَفَرُّ (قيامت- 7 تا 10).

از اين آيات به خوبى مى توان استفاده كرد كه تمام اين حوادث به طور ناگهانى انجام مى شود نه تدريجى وگرنه انسانى در آن زمان وجود نخواهد داشت كه چنين سختى بگويد (دقت كنيد).

جمع شدن خورشيد و ماه ممكن است از اين جهت باشد كه با از بين رفتن تعادل «جاذبه» و «دافعه» كره ماه جذب به مركز اصلى يعنى خورشيد خواهد شد.

اين سخن را با اشاره به آيه ديگرى از قرآن در اين رابطه پايان مى دهيم، مى فرمايد: فَاذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ «هنگامى كه ستارگان محو و تاريك شوند» (مرسلات- 8).

اين تعبير نيز هماهنگ با آيات فوق و از لوازم آنهاست.

مجدّداً يادآور مى شويم كه اين مسائل هم اكنون در جهان هستى در جريان است، ولى به صورت تدريجى، اما در پايان دنيا شدت مى گيرد و طىّ يك سلسله حوادث زنجيره اى تند و ناگهانى اين نظام فرو مى ريزد و به عمر اين جهان، به فرمان خدا، پايان داده مى شود.

***

ص: 31

منظور همراه بودن متلاشى شدن آسمان ها با پيدايش ابرهاى سنگينى است كه از گرد و غبار آنها حاصل مى شود (به اصطلاح باء در «الغمام» در اين جا به معناى ملابست است، همان گونه كه در تفسير الميزان به عنوان يك احتمال آمده شده است).(1)

ولى مرحوم علّامه طباطبايى بعيد نمى داند كه تعبير فوق را بر معناى كنائى حمل شود و بگوييم:

منظور كنار رفتن حجاب هاى جهل و نادانى و نمايان گشتن عالم غيب است (و طبعاً در اين صورت «باء» به معناى «عن» خواهد بود) يعنى ابرها كنار مى رود و غيب جهان ظاهر مى شود.

ولى تا دليلى بر اين تفسير كنايى نباشد، قبول آن مشكل است.

جالب اين كه در حديثى از على عليه السلام مى خوانيم: «انَّها تَنْشَقُّ مِنَ الْمَجَرَّةِ!؛ آسمان ها از قسمت كهكشان ها شكافته مى شود».(2)

اين تعبير جالب هماهنگ با آخرين اكتشافاتى است كه دانشمندان در زمينه كهكشان دارند و مى گويند منظومه شمسى و ستارگانى كه مشاهده مى كنيم جزئى از كهكشان بزرگ «راه شيرى» است كه با چشم غير مسلّح مشاهده مى شود، و انشقاق خورشيد و ماه و ستارگان همراه با شكافته شدن اين كهكشان بزرگ است (دقت كنيد).

و گاه تعبير به «انفطار» شده است، مى فرمايد: اذَ السَّماءُ انْفَطَرَتْ «در آن هنگام كه آسمان شكافته شود» (انفطار- 1).

نظير همين معنا در آيه 18 سوره مزمل نيز آمده است، مى فرمايد: السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ «در آن روز آسمان از هم شكافته مى شود».

همان گونه كه قبلًا نيز گفته ايم «انفطار» از ماده «فطر» به معناى شكافتن است.

و گاه مى فرمايد: وَ اذَا السَّماءُ كُشِطَتْ «در آن هنگام كه پرده از روى آسمان برگرفته شود» (تكوير- 11).

اين تعبير ممكن است اشاره به كنار رفتن حجاب هايى باشد كه در اين دنيا مانع از ديدن ملكوت آسمان ها، فرشته ها و بهشت و دوزخ است. در آن روز پرده ها كنار مى رود و انسان حقايق عالم هستى را مى بيند. در اين صورت ارتباطى با مسأله متلاشى شدن آسمان ها ندارد.

ص: 32

بعضى از مفسّران مانند مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» آن را به معناى كنده شدن آسمان ها (كرات آسمانى) از جايگاهشان تفسير كرده اند كه لازمه آن به هم ريختن نظام، و در نورديدن طومار آنها است.(1)

و گاه مى فرمايد وَ اذَا السَّماءُ فُرِجَتْ «در آن هنگام كه آسمان شكافت پيدا كند» (مرسلات- 9).

ماده «فطر» و «فرج» به يك معنا است، يا تفاوت مختصرى دارد، و لذا به گشوده شدن مشكلات نيز «فرج» گفته مى شود كه نقطه مقابل «شدت» و بسته شدن كارهاست.

و گاه تعبير به «فتح» فرموده، چنانكه در آيه 19 نبأ مى خوانيم وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَكانَتْ ابْواباً: «و آسمان گشوده مى شود و به صورت درهاى متعدد در مى آيد».

اين تعبير ممكن است اشاره به شكافته شدن آسمان ها باشد، چنانكه جمعى از مفسّران گفته اند، و در اين صورت هماهنگ با آيات فوق است، يعنى در كرات آسمانى شكاف هاى زيادى ظاهر مى شود كه گويى سرتاسر آسمان تبديل به درها و روزنه هايى گرديده است!

ولى بعضى ديگر آن را بر معناى كنايى حمل كرده و گفته اند: منظور گشوده شدن درهاى عالم غيب، و كنار رفتن حجاب ها، و ارتباط عالم فرشتگان با عالم انسان هاست.(2)

و گاه مى فرمايد: يَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً: «در آن روز كه آسمان شديد حركت كند» (طور- 9).

«مَوْر» (بر وزن قول) گاه به معناى حركت شديد، گاه به معناى حركت دورانى، و گاه به معناى رفت و آمد و اضطراب آمده، و لذا به گرد و غبار كه باد به هر سو مى برد «مُور» (بر وزن زور) گفته مى شود.

به هر حال اين تعبير به معناى متزلزل شدن كرات آسمانى و به هم ريختن نظام آنها و طبعاً متلاشى شدن است.

و گاه مى فرمايد: يَوْمَ تَكُونُ السَّماءُ كَالْمُهْلِ در آن روز كه آسمان همچون فلز گداخته شود»! (معارج- 8).

مفسّران «مُهْل» را به معناى دُرد خاصى كه در روغن يا صمغ هاى درختى ته نشين مى كند، و گاه به معناى طلا و نقره مذاب تفسير كرده اند، و معنى اخير براى تفسير آيه فوق مناسب تر است، و به هر حال

ص: 33

پيدايش چنين حالتى در كرات آسمانى نتيجه متلاشى شدن آنهاست.

و سرانجام در يك تعبير تكان دهنده مى فرمايد: يَوْمَ نَطْوى السَّماءَ كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَما بَدَأْنا اوَّلَ خَلْقٍ نُعيدُهُ «در آن روز كه آسمان را همچون طومار درهم مى پيچيم و همان گونه كه آفرينش را آغاز كرديم باز مى گردانيم»! (انبياء- 104).

اين تعبير ابعاد دگرگونى آسمان ها و كواكب آسمانى را در پايان جهان به خوبى روشن مى سازد، و نشان مى دهد كه تمام منظومه ها و ستارگان ثابت و سيار همگى مانند يك طومار بهم پيچيده مى شوند، و همان گونه كه در آغاز آفرينش به صورت توده واحدى بودند در مى آيند، بار ديگر خداوند طرحى نوين در عالم هستى مى ريزد و قيامت در اين عالم نو برپا مى شود.

***

از مجموع آنچه در آيات گذشته آمد چنين نتيجه مى گيريم كه قيامت ادامه دنيا نيست، بلكه اين جهان به كلى درهم كوبيده مى شود، زيرا انفجارهاى عظيم و زلزه هاى هولناك همه چيز را در هم مى ريزد و در هم مى پيچد، سپس طرح تازه اى ريخته مى شود و جهان نوينى بر ويرانه هاى اين جهان برپا مى شود و رستاخيز انسان ها در آن عالم جديد است.

***

ص: 34

ص: 35

***

2- در جاى ديگر مى فرمايد: اذا زُلْزِلَتِ الْأرْضُ زِلْزالَها وَ اخْرِجَتِ الْأرْضُ اثْقالَها: «هنگامى كه زمين شديداً به لرزه درآيد و بارهاى سنگين خود را خارج سازد» (زلزال- 1 و 2).

در اين كه منظور از اين زلزله، زلزه اى است كه سرتاسر سطح زمين را به هنگام پايان جهان فرا مى گيرد و سبب ويرانى عالم مى گردد يا زلزله اى است كه به هنگام رستاخيز روى مى دهد؟ در ميان مفسّران گفتگو است (فخر رازى در تفسيرش هر دو قول را نقل كرده است).(1)

ولى با توجه به آيه دوّم اين سوره كه مى گويد: زمين اثقال درونش را بيرون مى ريزد معناى دوّم مناسب تر است، زيرا «اثقال» جمع «ثَقَل» به معناى دفينه ها، و به احتمال قوى در اين جا به معناى انسان ها است كه در آن هنگام از قبرها بيرون مى ريزند، همان گونه كه در (آيه 4 سوره انشقاق) نيز مى فرمايد: وَالْقَتْ ما فيها وَ تَخَلَّتْ «زمين آنچه را در درون دارد بيرون مى افكند و خالى مى شود».

به اين ترتيب زلزله دوّم زلزله اى است كه قبل از احياى مردگان و شروع قيامت صورت مى گيرد، زلزله اى است فرا گير بر خلاف ساير زلزله ها كه هميشه منطقه كوچكى از زمين را شامل مى شود، تعبير به اذا زُلْزِلَتِ الْأرْضُ به طور مطلق، و همچنين تعبير به زِلْزالَها نيز مؤيّد همين معناست.

شبيه اين تعبير بلكه به صورت روشن تر در آيه 44 سوره ق آمده است، آن جا كه مى فرمايد: يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنا يَسيرٌ(2): «روزى كه زمين از روى آنها شكافته مى شود و به سرعت (از قبرها) خارج مى شوند، اين جمع كردن براى ما آسان است».

روشن است شكافته شدن سرتاسر زمين و خارج شدن سريع انسان ها از قبرها حتماً آميخته با زلزله هاى فراگير مى باشد كه سراسر جهان را در بر مى گيرد.

به هر حال اين زلزله در آستانه احياى مردگان است نه در پايان جهان، به خصوص اين كه در پايان آيه بجاى احياى مردگان عنوان «حشر» (جمع كردن افراد انسان ها پس از زنده شدن، يا جمع كردن اجزاى بدن ها، و يا جمع كردن ارواح و جسدها) ذكر شده است.

اين زلزه برخلاف ساير زلزله ها، زلزله اى است سازنده نه ويرانگر و ميرانده، زلزله اى است كه به انسان ها اجازه مى دهد به سرعت از قبرها خارج گردند و حيات نوين از سر گيرند.

ص: 36

نظير همين معنا در سوره نازعات نيز آمده است، مى فرمايد: يَوْمَ تَرْجُفُ الرّاجِفَةُ- تَتْبَعُها الرّادِفَةُ «روزى كه زلزله ها همه چيز را به لرزه در مى آورد، و به دنبال يك زلزله، زلزله ديگرى رخ مى دهد»! (نازعات 6 و 7).

و بسيارى از مفسّران آيه اوّل را اشاره به نفخه اوّل صور (صيحه عظيمى كه جهان با آن پايان مى گيرد) و آيه دوّم را اشاره به نفخه دوم (صيحه ديگرى كه رستاخيز با آن شروع مى شود) دانسته اند، در حالى كه اين معنا برخلاف ظاهر آيه است، زيرا «راجفه» از ماده «رجف» به گفته مقاييس اللغة در اصل به معناى اضطراب يا به گفته راغب به معناى اضطراب شديد است، و لذا به درياى مواج «بَحرٌ رَجّاف» مى گويند، و «اراجيف» اخبارى است كه افكار عمومى جامعه را متزلزل و مضطرب مى سازد.

درست است كه صيحه هاى عظيم معمولًا توأم با لرزه هاست، ولى در اين جا نيازى نيست كه ما معناى حقيقى را كه همان زلزله نخستين و زلزله دوّم باشد رها كرده، به سراغ معناى مجازى يا لازم معنا برويم.

***

3- دگرگونى سطح زمين يكى ديگر از نشانه هاى شروع رستاخيز است به گونه اى كه زمين به صورت كاملًا مسطح در مى آيد، و انسان ها همگى به طور آشكار بر صفحه آن ظاهر مى شوند، چنانكه قرآن مى گويد: يَوْمَ نُسَيِّرُ الْجِبالُ وَ تَرَىَ الْأرْضَ بارِزَةً وَحَشَرَنْاهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ احَداً: «به خاطر بياور روزى را كه كوه ها را به حركت در مى آوريم، و زمين را آشكار و مسطح مى بينى، و همه انسان ها را محشور مى كنيم، واحدى را فرو گذار نخواهيم كرد» (كهف 47).

حركت كوه ها مقدمه اى است براى ويران شدن آنها، و به دنبال اين ويرانى همان گونه كه از آيه فوق و بعضى ديگر آيات قرآن استفاده مى شود، زمين كاملًا مسطح و هموار مى گردد، به طورى كه همه انسان ها بر صفحه آن ظاهر و آشكارند.

به اين آيات نيز توجه كنيد: ويَسْئَلُونَكَ عَنِ الْجِبالِ فُقُلْ يَنْسِفُها رَبّى نَسْفاً- فَيَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً- لا تَرَى فيها عِوَجاً وَ لا امْتاً- يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدّاعِىَ لا عَوَجَ لَهُ ...: «و از تو درباره كوه ها سؤال مى كنند، بگو پروردگارم آنها را (متلاشى مى كند و) بر باد مى دهد- سپس زمين را صاف و هموار و مسطّح و بى آب و گياه رها مى سازد- به گونه اى كه در آن هيچ پستى و بلندى نمى بينى- در آن روز همگى از دعوت كننده

ص: 37

الهى كه هيچ انحرافى در آن نيست پيروى مى كنند .... (طه- 105 تا 108).

به نظر مى رسد كه در اين آيات قسمتى از حوادث پايان جهان و سپس بخشى از حوادث آغاز قيامت بيان شده است.

***

اين بود خلاصه بحث هاى مربوط به اشراط السّاعه و نشانه هاى قيامت كه در سه بخش با استفاده از آيات قرآن مجيد مطرح گرديد، و گوشه اى از دگرگونى هاى عظيم پايان جهان و آغاز قيامت را روشن ساخت.

ص: 38

ص: 39

زمر 68)

2- وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فى السَّمواتِ وَ مَنْ فى الْأرْضِ الّا مَنْ شاءَ اللَّه وَ كُلٌّ اتَوْهُ داخِرِيْنَ

(نمل 87)

3- وَ نُفِخَ فى الصُّورِ فَاذا هُمْ مِنَ الْأجْداثِ الى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ

(يس 51)

4- فَاذا نُفِخَ فى الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ وَ حُمِلَتِ الْأرْضُ وَ الْجِبالُ فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَةً

(حاقه 13 و 14)

5- فَاذا نُفِخَ فى الصُّورِ فَلا انْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسائَلُونَ

(مؤمنون 101)

6- وَ نُفِخَ فى الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً

(كهف 99)

7- يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً

(طه 102)

8- يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ فَتَأْتُونَ افْواجاً

(نبأ 18)

9- قَوُلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ

(انعام 73)

10- وَ نُفِخَ فى الصُّورِ ذلِكَ يَوْمُ الْوَعيدِ

(ق 20)

11- انْ كانَتْ الّا صَيْحَةً واحِدَةً فَاذا هُمْ جَميعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ

(يس 53)

12- ما يَنْظُرُونَ الّا صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ

ص: 40

(يس 49)

13- وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ الّا صَيْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ

(ص 15)

14- يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِكَ يَوْمُ الْخُروجِ

(ق 42)

15- فَاذا نُقِرَ فى النّاقُورِ- فَذلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسيرٌ

(مدثر 8 و 9)

16- فَاذا جائَتِ الصّاخَّةُ- يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْأُ مِن اخيهِ

(عبس 33 و 34)

17- الْقارعَةُ مَا الْقارِعَةُ- وَ ما ادْراكَ مَا الْقارِعَةُ- يَوْمَ يَكُونُ النّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثُوتِ

(قارعه 1- 4)

18- فَانَّما هِىَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَاذا هُمْ يُنْظُرُونَ

(صافات 19)

ترجمه:

1- و در صور دميده مى شود و تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند مى ميرند مگر كسانى كه خدا بخواهد، سپس بار ديگر در صور دميده مى شود ناگهان همگى به پا مى خيزند و در انتظار (حساب و جزا) هستند.

2- به خاطر بياوريد روزى را كه در صور دميده مى شود و تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند در وحشت فرو مى روند جز كسانى كه خداوند به خواهد و همگى با خضوع در پيشگاه او حاضر مى شوند.

3- (بار ديگر) در صور دميده مى شود ناگهان آنها از قبرها شتابان به سوى (دادگاه) پروردگارشان مى روند.

ص: 41

4- به محض اين كه يكبار در صور دميده شود، و زمين و كوه ها از جا برداشته شوند و يكباره درهم كوبيده و متلاشى گردند.

5- هنگامى كه در «صور» دميده شود هيچ گونه نسبى ميان آنها نخواهد بود و از يكديگر تقاضاى كمك نمى كنند (چون كارى از كسى ساخته نيست).

6- .... و در صور دميده مى شود و ما همه را جمع مى كنيم.

7- همان روز كه در صور دميده مى شود و مجرمان را با بدن هاى كبود در آن روز جمع مى كنيم.

8- روزى كه «در صور» دميده مى شود و شما فوج فوج وارد محشر مى شويد.

9- ... سخن او حق است و در آن روز كه در صور دميد مى شود حكومت مخصوص اوست.

10- و در صور دميده مى شود، آن روز، روز تحقق وعده وحشتناك است.

11- صيحه واحدى بيش نيست (فرياد عظيم بر مى خيزد) ناگهانى همگى نزد ما حاضر مى شوند.

12- (امّا) جز اين انتظار نمى كشند كه يك صيحه عظيم (آسمانى) آنها را فرا گيرد در حالى كه مشغول جدال (در امور دنيا) هستند!

13- اينها (با اين اعمالشان) انتظارى جز اين نمى كشند كه يك صيحه آسمانى فرود آيد صيحه اى كه در آن بازگشت نيست (و همگى را نابود سازد).

14- روزى كه همگان صيحه رستاخيز را به حق مى شنود آن روز روز خروج است.

15- هنگامى كه در صور دميده مى شود آن روز- روز سختى است.

16- هنگامى كه آن صداى مهيب (صيحه رستاخيز) بيايد (كافران در اندوه عميقى فرو مى روند) در آن روز كه انسان از برادر خود قرار مى كند.

17- آن حادثه كوبنده و چه حادثه كوبنده اى؟! و تو چه مى دانى كه حادثه كوبنده چيست؟ روزى كه مردم مانند پروانه پراكنده، به هر سوى مى دوند.

18- تنها يك صيحه عظيم واقع مى شود ناگهان همه (از قبرها بر مى خيزند و) نگاه

ص: 42

مى كنند.

تفسير و جمع بندى

نفخه مرگ و نفخه حيات!

در هيجده آيه فوق- همان گونه كه قبلًا اشاره شده با «شش عنوان مختلف» از «نفخ صور» تعبير شده است كه در آيات فوق به ترتيب ذكر شده، و اكنون كه همه آنها را در كنار هم چيده ايم نظرى به تفسير آنها مى افكنيم تا از اين مقارنه، مفهوم واقعى نفخ صور روشن شود.

در نخستين آيه هم اشاره به نفخ صور اوّل شده است و هم نفخ صور دوّم، و تنها آيه اى است كه هر دو در آن جمع است، مى فرمايد: «در صور دميده مى شود و به دنبال آن تمامى كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند مى ميرند، مگر كسانى كه خدا بخواهد» وَ نُفِخَ فى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فى السَّمواتِ وَ مَنْ فى الْأرْضِ الّا مَنْ شاءَ اللَّهُ

صاحب مقاييس اللّغة ماده صَعْق (بر وزن صَعْب) را در اصل به معناى صداى شديد دانسته، و صاعقه را از همين معنا مشتق مى داند، و از آن جا كه «صاعقه» سبب مرگ و نابودى است اين ماده به معناى «مرگ و مير» نيز آمده است، ولى در لسان العرب نخستين معناى آن را بيهوش شدن و از كار افتادن عقل بر اثر شنيدن صداى شديد ذكر كرده است، و معناى ديگر را مرگ و موت شمرده، و حتى يكى از معانى صاعقه را از قول بعضى «مرگ» ذكر كرده است.

به هر حال مفهوم آن در آيه فوق همان مرگ ناگهانى است كه اهل آسمان ها و زمين را (بر اثر نفخ صور) فرا مى گيرد، در اين كه منظور از الّا مَنْ شاءَ اللَّهُ (مگر كسانى كه خدا بخواهد) چيست؟ در ميان مفسّران گفتگوست، بعضى آن را اشاره به جمعى از فرشتگان بزرگ خدا (همچون جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل) دانسته اند، و بعضى اشاره به شهيدان راه خدا، و بعضى علاوه بر چهار فرشته فوق، حاملان عرش الهى را نيز مشمول آن دانسته اند.

ولى به هر صورت مسلم است كه آنها نيز سرانجام به حكم كُلُّ نَفْسٍ ذائَقَةُ الْمَوْتِ (آل عمران- 185) طعم مرگ را مى چشند و تنها ذات پاك خداوند كه حَىٌّ لا يَمُوْتُ است مى ماند وَيَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْأكرامِ (رحمان- 27).

ص: 43

در دنباله آيه اشاره به نفخه دوّم كرده، مى فرمايد: «سپس بار ديگر در صور دميده مى شود و ناگهان همگى به پا مى خيزند و منتظر هستند» (تا به حساب آنها رسيدگى شود) ثُمَّ نُفِخَ فيهِ اخْرى فَاذا هُمْ قِيامُ يَنْظُرُوْنَ

«صور» در اصل به معناى «شيپور» است كه معمولًا براى توقف يا حركت لشكر و گاه كاروان ها از آن استفاده مى كردند و در اين آيه در مورد توقّف عمومى حيات در عالم هستى، و حركت مجدّد آن به كار رفته است، و در اين زمينه شرح مفصّلى داريم كه به خواست خدا در بخش توضيحات مى خوانيد.

***

در دوّمين آيه تنها اشاره به نفخ صور دوّم شده است، و مى گويد: «به خاطر بياوريد روزى را كه در صور دميده مى شود، و تمام كسانى كه در آسمان ها و زمينند در وحشت فرو مى روند» وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّوْرِ فَفَزِعَ مَنْ فى السَّمواتِ وَ مَنْ فى الْأرْضِ

بعضى مانند «علامه طباطبايى» در «الميزان» بعيد نمى دانند كه اين آيه اشاره به هر دو نفخ باشد، ولى ذيل آيه كه مى گويد: «همگى با خضوع در پيشگاه خدا حاضر مى شوند» وَكُلٌّ اتَوْهُ داخِرِيْنَ نشان مى دهد كه منظور «نفخ دوّم» است.

در اين جا نيز به جمله استثنائيه الّا مَنْ شاءَ (مگر كسانى كه خدا بخواهد) برخورد مى كنيم كه تفسير آن را در ذيل آيه اوّل دانستيم.

***

سوّمين آيه ناظر به نفخه دوّم، نفخه رستاخيز است، مى فرمايد: «در صور دميده مى شود ناگهان آنها از قبرها شتابان به سوى (دادگاه) پروردگارشان حركت مى كنند» وَ نُفِخَ فى الصُّوْرِ فِاذا هُمْ مِنْ الْأجْداثِ الى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونْ (1)

مفسّران تصريح كرده اند كه اين آيه ناظر به «نفخه دوّم» است، و ذيل آيه و آيات بعد از آن نيز گواه اين معناست.

ص: 44

بعضى اين سؤال را در اين جا عنوان كرده اند كه اگر انسان ها در آن روز از حساب الهى وحشت دارند پس چگونه به سرعت به سوى آن مى دوند؟ و در پاسخ گفته شده است كه اين حالتى است كه بدون اختيار در آنها ايجاد مى شود، و به اين وسيله خداوند آنها را به دادگاه خويش فرا مى خواند.

***

چهارمين آيه ناظر به «نفخه اولى» همان نفخه مرگ انسان ها و فناى جهان است، مى فرمايد: «هنگامى كه يك بار در صور دميده شود، و زمين و كوه ها از جا برداشته شوند و با يك ضربه درهم كوبيده و متلاشى گردند، در آن روز واقعه عظيم رخ مى دهد»! فَاذا نُفِخَ فى الصُّوْر نَفْخَةٌ واحِدَةٌ وَ حُمِلَتِ الْأرْضُ وَ الْجِبالُ فَدُكَّتا دَكَةً واحِدةً- فَيَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَةَ

تعبير به «واحدة» در دو مورد از اين آيات، بيانگر اين است كه اين حوادث به طور ناگهانى و به صورت ضربتى تحقق مى يابد، از سوى ديگر اين تعبيرات همگى نشانه قدرت بى پايان خداست كه با يك «نفخه صور» كائنات را دگرگون مى سازد، درست همانند دميدن در يك شيپور كه يك قشون عظيم را به حركت در مى آورد يا از حركت باز مى دارد.

بى شك آيات فوق اشاره به نفخه اولى است، هرچند در لابه لاى آيات آينده سخنى از حوادث محشر و نامه اعمال و اوصاف بهشت نيز آمده است.

اين به خاطر آن است كه حوادث مزبور در راستاى پايان جهان و آغاز رستاخيز صورت مى گيرد و فاصله زيادى ميان آنها نيست، به همين دليل در بسيارى از آيات قرآن مى بينيم كه حوادث پايان جهان و رستاخيز پشت سر يكديگر قرار گرفته اند.

و اين كه بعضى از بزرگان مفسّران اين آيه را اشاره به «نفخه دوّم» دانسته اند(1) بسيار بعيد به نظر مى رسد، چرا كه با آيه اى كه بلافاصله بعد از آن واقع شده و خبر از متلاشى شدن زمين و كوه ها مى دهد سازگار نيست، گويا آياتى كه (با فاصله) بعد از آن است ايشان را به سوى اين معنا سوق داده، در حالى كه دقت در آيات مختلف قرآن كه در زمينه رستاخيز آمده نشان مى دهد كه حوادث اين دو نفخه گاهى همراه هم ذكر مى شود، كه بايد به وسيله قرائن از هم شناخته شوند.

ص: 45

***

پنجمين آيه به روشنى اشاره به «نفخه دوّم» است چرا كه سخن از بى اثر بودن رابطه هاى خويشاوندى به هنگام «نفخه صور» مى دهد، مى فرمايد: «هنگامى كه در صور دميده مى شود، هيچ گونه نسب در ميان آنها نخواهد بود، و از يكديگر سؤال و تقاضا نمى كنند» فَاذا نُفِخَ فى الصُّورِ فَلا انْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسائَلُوْنَ

روشن است كه سؤال كردن از يكديگر خواه به معناى خبر گرفتن از حالات يكديگر باشد يا به معناى تقاضاى كمك، همگى در نفخه رستاخيز و حيات است و عجيب است كه بعضى از مفسّران نيز در اين جا احتمال داده اند كه منظور از آن نفخه اولى است!

به هر حال سؤال نكردن از يكديگر به هريك از دو معناى بالا باشد به خاطر آن است كه آنها چنان مشغول به خويشتن و گرفتار كار خود هستند كه به ديگرى نمى پردازند!

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه چگونه آيه فوق با آيات ديگر قرآن كه مى گويد: آنها از هم سؤال مى كنند و يا تقاضاى كمك مى نمايند سازگار است؟ مانند فَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَسائَلُونَ (صافات 50) و همچنين آيه 21 ابراهيم كه مى گويد: وَبَرَزُوا للَّهِ جَميعاً فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذينَ اسْتَكْبَروا انّا كُنّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ انْتُمْ مَغْنُونَ عَنّا مِنْ عَذابِ اللَّهِ مِنْ شَىْ ءٍ: «همه آنها در برابر خدا ظاهر مى شوند در اين هنگام ضعفا (دنباله روان نادان) به مستكبران مى گويند ما پيروان شما بوديم آيا حاضريد سهمى از عذاب الهى ما را بپذيريد و از ما دفع كنيد»؟!

پاسخ اين سؤال با توجه به آيات ديگر قرآن روشن مى شود كه قيامت داراى «مراحل» و «مواقف» متعددى است، و هر مرحله ويژگى هاى خاص خود را دارد.

شاهد اين سخن حديثى است كه از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در پاسخ همين سؤال آمده است: «ثَلاثَهٌ مَواطِنٍ تَذْهَلُ فيها كُلُّ نَفْسٍ: حَيْنَ يُرْمى الى كُلِّ انْسانٍ كِتابُهُ، وَ عِنْدَ الْمَوازِيْن، و عَلى جِسْرِ جَهَنَّم!؛ در سه جاست كه هر انسانى همه را جز خود فراموش مى كند: هنگامى كه نامه عمل او به دستش داده مى شود، و هنگامى كه در برابر ترازوى سنجش اعمال قرار مى گيرد، و زمانى كه روى پل جهنم مى آيد»!(1)

ص: 46

در ششمين و هفتمين آيه باز سخن از «نفخ دوّم» است، مى فرمايد: «در پايان جهان ما آنها را چنان رها مى سازيم كه درهم موج مى زنند وَتَرَكْنا بَعضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوْجُ فى بَعْضٍ

اين يا به خاطر فزونى جمعيّت انسان هاست، و يا به خاطر شدّت وحشت و اضطراب آنان و يا حاكميت هرج و مرج در پايان جهان.

بعضى نيز آن را اشاره به جمعيّت يأجوج و مأجوج بعد از بناء سد ذو القرنين دانسته اند (به تناسب آيات قبل از آن) ولى اين معنا به قرينه آيات بعد بعيد به نظر مى رسد (دقت كنيد).(1)

به هر حال در پايان آيه مى افزايد: «و در صور دميده مى شود و بعد ما همه آنها را جمع مى كنيم» وَ نُفِخَ فى الصُّورِ وَ جَمَعْناهُمْ جَمْعاً

و در آيه بعد مى فرمايد: «روز قيامت روزى است كه در صور دميده مى شود و مجرمان را با بدن هاى كبود در آن روز گردآورى مى كنيم»! يَوْمَ يُنْفَحُ فى الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً

«زُرق» جمع «ازرق» در اصل به معناى آبى رنگ يا كبود است، و در اين جا ممكن است اشاره به كبودى بدن مجرمان، و يا نابينايى چشم آنها، يا عطش شديدى كه بدن را فوق العاده تحت تأثير قرار مى دهد، بوده باشد (هر سه تفسير براى آن ذكر شده است) معناى اوّل مناسب تر به نظر مى رسد، زيرا معناى اوّل معناى حقيقتى است و معناى دوّم و سوّم جنبه كنايى دارد.

***

در نهمين و دهمين آيه باز اشاراتى به نفخه دوّم يعنى نفخ حيات و رستاخيز ديده مى شود.

در يك مورد مى فرمايد: «روز قيامت روزى است كه در صور دميده مى شود و شما فوج فوج وارد (محشر) مى شويد» يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ فَتَاْتُونَ افْواجاً

و در مورد ديگر مى فرمايد: «در صور دميده مى شود و اين همان روز وعده هاى وحشتناك است»! وَ نُفِخَ فى الصُّورِ ذلِكَ يَوْمُ الْوَعيدِ

فوج فوج بودن مردم در آن روز يا به خاطر آن است كه هر گروهى با رهبرش اعم از پيامبران و غير آنها،

ص: 47

وارد محشر مى شوند، و يا هر دسته اى از مجرمان كه گناه خاصى دارند با هم محشور مى شوند، و يا اين كه هر امتى با پيامبرش وارد صحنه محشر مى شوند.

و در هر حال اين تعبير منافاتى با آيه 95 سوره مريم كه مى فرمايد:

وَكُلُّهُمْ آتيهِ يَوْمَ الْقيامَةِ فَرْداً: «هريك از آنها به صورت تنها در قيامت به پيشگاه او مى آيند» ندارد، زيرا همان گونه كه قبلًا نيز اشاره شد قيامت مواقف و مراحلى دارد، ممكن است در آغاز فوج فوج وارد محشر شوند، سپس فرد فرد در دادگاه عدل الهى حضور يابند (دقت كنيد)

«وعيد» به گفته راغب و جمعى از مفسّران و اهل لغت به معناى وعده هاى شرّ است، در حالى كه كلمه «وعد» هم در «خير» به كار مى رود و هم در «شرّ» و تكيه بر خصوص و عيد در آيه فوق- با اين كه روز قيامت همه روز وعده هاى نيك و هم بد است به خاطر هشدار به مجرمان است.

***

در آيه يازدهم و دوازدهم كه هر دو در سوره يس آمده است سخن از يك «صيحه» فراگير است كه در پايان اين جهان به عنوان «صيحه مرگ» يا آغاز قيامت به عنوان صيحه حيات در همه جا طنين انداز مى شود.

در يك مورد اشاره به «صيحه پايان» جهان كرده، مى فرمايد:

آنها پيوسته سؤال مى كنند كه اين وعده الهى كى خواهد آمد؟ آنها گمان مى كنند اين امر براى خدا مشكل است، نه هرگز چنين نيست «آنها جز اين انتظار ندارند كه يك صيحه آسمانى فرا رسد و ناگهان همه را فرا گيرد در حالى كه مشغول جنگ و جدال (در امور دنيا) هستند»! ما يَنْظُرُوْنَ الّا صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُوْنَ

و در مورد ديگر اشاره به «صيحه دوّم» كرده، مى فرمايد: آن نيز مطلب مشكلى نيست، بسيار سريع و آسان، «يك صيحه بيش نيست، ناگهان همگى نزد ما حاضر مى شوند»! (انْ كانَتْ الّا صَيْحَةً واحِدَةً فَاذا هُمْ جَميعُ لَدَيْنا مُحْضَرُوْنَ

«صيحه» به گفته راغب در «مفردات» در اصل به معناى شكافته شدن چوب يا لباس است كه توأم با صدا باشد، سپس اين واژه بر تمام صداهاى بلند و فرياد اطلاق شده است، اين واژه گاه به معناى طول قيامت نيز آمده است، چرا كه مثلًا يك درخت بلند، گويى فرياد مى زند و مردم را به سوى خود

ص: 48

مى خواند!

ولى «مقاييس اللّغة» معناى اصلى آن را «صداى بلند» ذكر نموده است و «تصيّح» را كه به معناى شكافتن چوب است از «ماده واوى» مى داند و مى گويد در اصل «تصوح» بوده است (دقت كنيد).

به هر حال مفسّران «صيحه اوّل» را نفخ صور اوّل، و «صيحه دوّم» را نفخ صور ثانى دانسته اند، در حالى كه در آيه 51 همين سوره كه ميان اين دو آيه قرار دارد صريحاً اشاره به نفخ صور و برخاستن مردگان از قبرها شده است، مگر اين كه گفته شود اين دو منافات با يكديگر ندارند، چرا كه دوّمى در حقيقت توضيحى براى اولى است، و مفهومش چنين است «نفخ صور دوّم چيزى جز اين نيست كه فرياد عظيمى برمى خيزد و همگى نزد ما حاضر مى شوند».

تمام اين تعبيرات بيانگر اين حقيقت است كه پايان يافتن دنيا و آغاز آخرت و رستاخيز در پيشگاه خداوند قادر متعال بسيار آسان است، و اظهار تعجب مخالفان از اين موضوع بسيار بى مورد مى باشد، تنها با يك صيحه عظيم همه مى ميرند، سپس مى پوسند و خاك مى شوند، و با يك صيحه عظيم ديگر همگى حيات خويش را از سر مى گيرند، و يا سرعت در پيشگاه حق حاضر مى شوند؟

***

در سيزدهمين و چهاردهمين آيه بار ديگر اشاره به دو صيحه مرگ و حيات شده در نخستين آيه مى گويد: اينها (تكذيب كنندگان پيامبران) گويا انتظارى جز اين ندارند كه يك صيحه برخيزد، صيحه اى كه در آن بازگشت نيست (و همه را نابود كند!) وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ الّا صَيْحَةً واحِدةً ما لَها مِنْ فَواقٍ

در تفسير اين آيه ميان مفسّران گفتگوست، جمعى آن را اشاره به عذاب استيصال (همان عذاب دنيوى كه ريشه كافران و ظالمان را بر مى كند مانند عذاب قوم نوح و لوط و امثال آنها) دانسته اند، در حالى كه جمعى مى گويد: آيه اشاره به «نفخه صور» است، معناى اوّل با آيات قبل از آن كه سخن از مجازات قوم نوح و عاد و ثمود و امثال آنها مى گويد مناسب تر است، ولى با توجه به اين كه اين آيه تهديدى براى كفار مكه است و طبق آيه 33 انفال وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ انْتَ فيهِمْ «تا زمانى كه تو در ميان آنها هستى خداوند آنان را مجازات نمى كند» عذاب استيصال درباره آنها تصور نمى شد، معناى دوّم مناسب تر به نظر مى رسد (دقت كنيد)

ص: 49

و بنابراين تفسير آيا آيه اشاره به نفخه صور اوّل است يا دوّم؟ در ميان مفسّران گفتگوست، ولى بدون شك لحن آيه با نفخه اوّل سازگارتر است، چرا كه در پايان آن مى فرمايد: «هيچ بازگشتى در آن نيست» و اين تعبير معمولًا براى نفخه مرگ گفته مى شود.

در حديثى كه از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده نيز به همين آيه براى بيان نفخه اوّل استشهاد شده است.(1)

«فَواق» در اصل- طبق گفته بسيارى از مفسّران و اهل لغت- به معناى فاصله اى است كه در ميان دو مرتبه دوشيدن شير از پستان شتر واقع مى شود كه معناى بازگشت به طور ضمنى در آن افتاده است و اين كه بهبودى مريض و به هوش آمدن افراد بيهوش را «افاقه» مى گويند چون بازگشت به سلامتى و هوشيارى در آن است. و به هر حال منظور اين است كه «صيحه فناى جهان» امكان بازگشت به كسى نمى دهد، و همه چيز در زمان كوتاهى پايان مى گيرد، ورق بر مى گردد و ميان انسان ها و گذشته آنها سد غير قابل نفوذى ايجاد مى شود!

در آيه بعد اشاره به صيحه رستاخيز كرده، مى فرمايد: «در آن روز كه صيحه را به حق مى شنوند، آن روز خروج است» يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحقِّ ذلِكَ يَوْمُ الْخُروُجِ

مفسّران اين «صيحه» را همان «صيحه رستاخيز» مى دانند، و ذيل آيه گواه روشنى بر آن است، و منظور از «حقّ» به گفته مرحوم طبرسى در مجمع البيان و فخر رازى در تفسير كبير و آلوسى در روح المعانى ممكن است همان بعث و رستاخيز باشد، ولى ظاهر اين است كه حق در اين جا همان معناى اصليش را دارد و به تعبير «الميزان» به معناى قضاى حتمى است و رستاخيز مصداق آن است و تعبير به «يوم الخروج» روز خارج شدن از قبرهاست.

در اين كه چه كسى اين صيحه را مى شنود، ارواح قبل از ورود در اجساد، و يا اين كه هم زمان با صيحه، بدن ها زنده مى شوند و روح به آنها باز مى گردد، و انسان ها ادامه صيحه را مى شنوند، درست مانند بانگى كه بر شخص خواب مى زنند و او را بيدار مى كنند، در ميان مفسّران گفتگوست، هرچند كه معناى دوّم مناسب تر به نظر مى رسد.

در پانزدهمين آيه به تعبير تازه اى برخورد مى كنيم و آن تعبير به «نَقْر» است.

ص: 50

مى فرمايد: «هنگامى كه در ناقور، كوبيده شود- آن روز روز سختى است و بر كافران آسان نيست» فَاذا نُقِرَ فى النّاقُوْرِ- فَذلِكَ يَوْمِئِذٍ عَسيرٌ- عَلَى الْكافِرينَ غَيْرُ يَسيرٍ.

«نَقْر» به گفته ارباب لغت در اصل به معناى كوبيدن چيزى است.

«ومنقار» به وسيله كوبيدن است و از آن جا كه كوبيدن همراه با صداست گاه اين واژه به معناى ايجاد صدا يا سبب آن كه دميدن در شيپور است آمده، و لذا گروهى آيه را مستقيماً به معناى «نفخ در صور» تفسير كرده اند (نقر به معناى دميدن و «ناقور» به معناى صور).(1)

اين احتمال نيز وجود دارد كه تعبير به نقر به خاطر آن است كه صداى شيپور رستاخيز آن قدر عظيم است كه گويى گوش را سوراخ مى كند و در مغز فرو مى رود!

به هر حال اين تعبير اشاره به «نفخ دوّم» است، به گواهى آياتى كه بعد از آن قرار دارد، و از وضع سخت كافران در آن روز خبر مى دهد و به گفته فخر رازى اگر منظور «نفخ اوّل» باشد (چنانكه بعضى از مفسّران احتمال داده اند) آن روز، روز سختى بر كافران نخواهد بود، زيرا روز مردن و رهايى يافتن است، روز سخت، روز قيامت، مقارن صيحه حيات است.(2)

***

در شانزدهمين آيه باز تعبير جديدى ديده مى شود، و آن تعبير «صاخَّة» است.

مى فرمايد: «هنگامى كه «صاخّه» يعنى صداى مهيب بيايد، در آن روز انسان از برادر خود فرار مى كند ... فَاذا جائَتِ الصاخَّةُ يَوْم يَفِرٌ الْمَرْءُ مِنْ اخيِه ...

«صاخَّة» از ماده «صَخّ» به گفته راغب، صداى شديدى است كه از صاحب نطقى بر مى خيزد، و به گفته «مقاييس اللّغة» صيحه اى است كه گوش را كر مى كند، بعضى از مفسّران نيز آن را به معناى كوبيدن سر انسانى به سنگ، و بعضى به معناى استماع و گوش فرا دادن تفسير كرده اند.(3)

به هر حال اين تعبير اشاره به «نفخ صور» است، آن هم نفخه دوّم، همان صيحه عظيمى كه صيحه بيدارى و حيات است، و همگان را زنده كرده به عرصه محشر مى فرستد، در آن روز هر انسانى به قدرى

ص: 51

به خود مشغول مى شود كه حتى از برادر و پدر و مادر و دوستان، فرار مى كند!

***

در هفدهمين آيه باز به تعبير ديگرى از مسأله نفخ صور مواجه مى شويم، مى فرمايد: «قارعه» آن «حادثه كوبنده»، وچه حادثه كوبنده اى؟!- تو چه مى دانى كه حادثه كوبنده چيست؟- روزى كه مردم مانند پروانه ها- پراكنده به هر سو مى روند، و كوه ها مانند پشم رنگين حلّاجى شده (در فضا پراكنده) مى گردد- هركس در آن روز ترازوى اعمالش سنگين است، در يك زندگى رضايتبخش خواهد بود الْقارِعَةُ- مَا الْقارِعَةُ- وَ ما ادْراكَ مَا الْقارِعَةُ- يَوْمَ يَكوُنُ النّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثوُثِ- وَ تَكوْنُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْممَنْفُوشِ- فَامَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ- فَهُوَ فى عِيشَةٍ راضيَةِ

«الْقارِعَة» از مادّه «قرع» (بر وزن فرع) در اصل به معناى كوبيدن با شدّت است به گونه اى كه صداى بلندى از آن برخيزد، و به همين جهت، چكش را «مقرعه» مى گويند.

در اين كه منظور از «قارعه» در اين آيات چيست؟ گروهى از مفسّران گفته اند كه اين تعبير يكى از نام هاى قيامت است، زيرا حوادثى كه در آن رخ مى دهد هم ظاهراً شديد و كوبنده است، و هم از نظر كوبيدن قلب، به خاطر شدّت وحشت آن.

بعضى تصريح كرده اند كه اين تعبير بر مجموعه حوادث قيامت كه از نفخ صور اوّل شروع مى شود و پايان آن خاتمه داورى خداوند درباره بندگان است اطلاق شده.(1)

فخررازى در تفسير خود مى گويد: «اجماع مفسّران بر اين است كه اين واژه از نام هاى قيامت است، و سپس در علّت اين نامگذارى امورى را بيان كرده، از جمله اين كه: اين نامگذارى به خاطر نفخه اوّلى است كه سبب نابودى همه ساكنان زمين و آسمان ها مى شود، دوّم اين كه به خاطر اصطكاك شديدى است كه به هنگام تخريب جهان به وجود مى آيد، سوّم به خاطر كوبيدن دل ها با انواع وحشت و ترس است، و چهارم كوبيدن دشمنان خدا با عذاب و رسوايى است.(2)

ولى آياتى كه به دنبال اين آيات آمده نشان مى دهد كه اين تعبير بيشتر ناظر به نفخه اولى است كه همه انسان ها را در وحشت فرو برده، سپس نابود مى كند، و كوه ها را ويران مى سازد، و در تعقيب اين موضوع

ص: 52

حوادث قيامت به عنوان يك تسلسل طبيعى ذكر شده است.

به هر حال تعبير فوق يا اشاره به نفخه اوّل صور است و يا نفخه اوّل جزئى از آن مى باشد، و اما اين احتمال كه اشاره به نفخه دوّم بوده باشد با ترتيب طبيعى آيات نمى سازد، زيرا بسيار بعيد است كه آيه يَوْمَ يَكُونُ النّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ اشاره به نفخه دوّم باشد و آيه بعد از آن وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ اشاره به نفخه اوّلى (دقت كنيد).

***

و بالاخره در هيجدهمين و آخرين آيه باز تعبير ديگرى از آن حادثه به چشم مى خورد، و آن تعبير به «زَجْرَةٌ» (صيحه عظيم) است.

در پاسخ كسانى كه پيوسته از حيات بعد از مرگ اظهار تعجب مى كردند، مى فرمايد: (تعجب نكنيد، اين كار مشكلى نيست) «تنها يك صيحه عظيم واقع مى شود، ناگهان همه (از قبرها بر مى خيزند و) خيره خيره نگاه مى كنند»! فَانّما هِىَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَاذا هُمْ يَنْظُرُونَ

«زَجْرَةٌ» در اصل به معناى راندن با صداى بلند است مانند راندن شتران.(1)

سپس به معناى طرد كردن، و گاه به معناى صدا به كار رفته است.

جمله يَنْظُرُونَ ممكن است به معناى خيره خيره نگاه كردن از روى شدت وحشت باشد، يا نگاه كردن به يكديگر و يا انتظار كشيدن براى حكم نهايى خدا، ولى به هر حال ظاهر آيه به خوبى نشان مى دهد اشاره به «نفخه حيات» است كه انسان ها از قبرها بر مى خيزند، و آماده حساب مى شوند، غالب مفسّران نيز به اين نكته اشاره كرده اند.

***

از مجموع اين آيات استفاده مى شود كه پايان و آغاز جهان ديگر به صورت ناگهانى و با يك صيحه عظيم رخ مى دهد، گاه از آن تعبير به «صيحه» و گاه «زجره» و «صاخه» كه آن هم به معناى صيحه است، و گاه «نقر»، و در بسيارى از موارد تعبير به «نفخ صور» شده است.

ص: 53

در ظاهر، اين آيات، شرح و توضيحى براى چگونگى نفخ صور ديده نمى شود، و در واقع مانند حوادث ديگر مربوط به قيامت تنها شبحى از آن براى ما ترسيم شده است، ولى در احاديث چنانكه خواهد آمد اين مسأله كمى مشروح تر بيان شده، هرچند ابهام كلّى آن بر طرف نگشته، و يا صحيح تر نمى توان ابهام آن را برطرف نمود، چون از اسرار جهان ديگر است و عقل ساكنان دنيا از درك شرح آن عاجز است.

***

ص: 54

اين احتمال مناسب تر، و با ظاهر آيات سازگارتر است.

در حديثى از امام على بن الحسين عليه السلام مى خوانيم: «انَّ الصُّوْرَ قَرْنٌ عَظيمٌ لَهُ رَأْسُ واحِدٌ وَ طَرَفانِ، وَ بَيْنَ الطَّرَفِ الْأسْفَلِ الَّذى يَلى الْأرْضَ الَى الطَّرَفِ الْأعْلَى الَّذى يَلى السَّماءَ مِثْلُ ما بَيْنَ تُخُوْمِ الْأرَضيْنَ السابِعَةِ الى فَوْق السَّماءِ السّابِعَةِ، فيهِ اثْقابٌ بِعَدَدِ ارْواحِ الْخَلائِق، وَسِعَ فَمُهُ ما بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأرْضِ؛

«صور» شاخ بزرگى است كه يك سر، و دو طرف دارد، و فاصله ميان طرف پايين كه در سمت زمين است تا طرف بالا كه در سمت آسمان است به اندازه فاصله اعماق زمين هفتم تا فراز هفتمين آسمان است، و در آن سوراخ هايى به تعداد ارواح خلايق است، و دهانه آن به وسعت ما بين آسمان و زمين مى باشد».(1)

در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم:

«الصُّورُ قَرْنٌ مِنْ نُور فيهِ اثْقابٌ عَلَى عَدَدِ ارْواحِ الْعِبادِ؛ صور شاخى است از «نور» كه در آن سوراخ هايى به تعداد ارواح بندگان است».(2)

اينها همه نشان مى دهد كه اين تعبير كنايه از مطلب مهمى است كه در اين قالب بيان شده است.

ولى در كلمات جمعى از مفسّران ديده مى شود كه «صور» را جمع «صورة» گرفته اند و گفته اند منظور اين است كه در صورت ها و پيكرهاى انسان ها دميده مى شود و آنها زنده مى شوند.

اين تفسير علاوه به اين كه تنها تناسب با نفخه دوّم يعنى نفخه حيات دارد، نه نفخه اوّل، از سوى بعضى از ارباب لغت به شدّت رد شده است.

ابن منظور در لسان العرب از بعضى از علماى لغت نقل مى كند كه اين خطايى فاحش، و نوعى تحريف كلام اللَّه است، چرا كه جمع «صور» در آيات ديگر قرآن به صورت «صُوَر» (بر وزن سخن) آمده است، نه «صُوْر» و اگر كسى جمله «و نُفِخَ فِى الصُّوْر» را «نُفِخَ فِى الصُّوَرِ» (با فتح واو) بخواند بر خدا افترا بسته و كتاب اللَّه را تحريف كرده است.

از اين گذشته اين تفسير با آنچه در روايات فوق آمد نيز سازگار نيست، و نيز با آياتى كه تعبير به «صعقه» و «زجره» و «ناقور» و مانند آن كرده است نمى سازد.

بعيد نيست ابداع كنندگان اين تفسير چون نتوانسته اند «نفخ در صور» به معناى دميدن در شيپور را

ص: 55

هضم كنند، ناچار به سراغ اين تفسير رفته اند در حالى كه نه «صور» يك «شيپور» عادى است و نه «نفخ» شبيه نفخ هاى ما!

به هر حال از ميان سه تفسيرى كه گفته شد، تفسير دوّم مناسب تر و با ظاهر آيات هم آهنگ تر است، اين تفسير دور نمايى از نفخ صور به ما نشان مى دهد هرچند كه از توضيح كامل آن عاجز هستيم.

***

ص: 56

چنان صاف و هموار مى گردد كه گويا هرگز كوهى وجود نداشته اشت»!(1)

البتّه اينها درباره «نفخه مرگ» است، و مسلّماً «نفخه حيات» چيزى ديگرى است، فريادى است بيدادگر، حيات انگيز نشاط آور، حركت آفرين، كه اطلاعات ما درباره آن مانند ساير امور مربوط به قيامت بسيار اندك است.

***

ص: 57

همان گونه كه جمع و حشر نيز ادامه همان نفخه حيات است.

اين مطلب را با آيات 6 و 7 سوره نازعات مى توان تأييد كرد كه مى فرمايد:

يَوْمَ تَرْجُفُ الراّجِفَةُ- تَتْبَعُهَا الرّادِفَةُ: «روزى كه زلزله كوبنده همه جا را بلرزاند و پس از آن زلزله اى واقع مى شود كه بندگان را همرديف و حاضر در محشر مى سازد (دقت كنيد).

2- فرشته نفخ صور- در احاديث آمده است كه اين فرشته، اسرافيل است.

بعضى معتقدند كه اسرافيل در زبان سُريانى به معناى بنده خداوند متعال است.(1)

در حديث امام سجّاد على بن الحسين عليه السلام نيز آمده است كه «خداوند به اسرافيل امر مى كند تا به دنيا فرود آيد، و صور با اوست .... و در آن مى دمد».(2)

از بعضى از روايات استفاده مى شود او مقرب ترين فرشته خداست.(3)

و او نخستين فرشته اى بود كه براى آدم سجده كرد.(4)

و اصولًا بودن نفخه مرگ و حيات در دست او، نشانه عظمت مقام اين فرشته است.

ولى از روايتى از امام على بن الحسين عليه السلام استفاده مى شود كه نفخه مرگ از سوى اسرافيل است، و بعد از آن خود اسرافيل هم مى ميرد، و نفخه حيات از سوى خود پروردگار عالم انجام مى گيرد.(5)

***

3- فاصله ميان نفخه ها- از آيات قرآن اجمالًا استفاده مى شود كه ميان نفخه مرگ و حيات فاصله اى وجود دارد (تعبير به «ثُمّ» در آيه 68 سوره زمر، گواه اين معناست) امّا فاصله آنها چه اندازه است، از آيات قرآن چيزى در اين باره استفاده نمى شود.

ولى در بعضى از روايات آمده است كه اين فاصله چهل سال است انَّ ما بَيْنَ النَّفْخَتَينِ ارْبَعُوْنَ سَنَةً ولى آيا اين سال ها همچون سال هاى معمولى دنياست يا همانند سال ها و ايّام قيامت است كه هر روز آن معادل پنجاه هزار سال است، درست بر ما روشن نيست!

ص: 58

در هر حال در اين فاصله، دگرگونى هاى عظيم در عالم هستى واقع مى شود، و عالم نوينى براى زندگى مجدّد انسان ها شكل مى گيرد، و در اين فاصله موجود زنده در سرتاسر جهان جز ذات پاك حىّ قيّوم وجود نخواهد داشت.

و اين كه در دو آيه 68 زمر و 87 نحل با ذكر جمله الآ مَنْ شاءَ اللَّهُ (جز كسانى را كه خدا بخواهد) گروهى از مرگ در نفخه ممات استثنا شده اند، به معناى اين نيست كه آنها نمى ميرند، بلكه مرگ آنها به زمانى بعد از آن موكول مى شود، يعنى مرگ آنها تأخير دارد.

شاهد اين سخن جمله كُلُّ نَفْسٍ ذائَقةُ الْمَوْتِ مى باشد كه در سه آيه از قرآن مجيد به آن اشاره شده است.(1)

بايد توجه داشت كه «نفس» مفهوم وسيعى دارد كه همه موجودات زنده را شامل مى شود.

در اين كه چه اشخاصى استثنا شده اند مفسّران احتمالات زيادى داده اند: بعضى گفته اند: گروهى از فرشتگان مقرب مانند اسرافيل و جبرائيل و ميكائيل و عزرائيل هستند، بعضى حاملان عرش را نيز اضافه كرده اند، بعضى گفته اند منظور ارواح شهداست (در بدن هاى مثالى) و بعضى خازنان بهشت و مالكان دوزخ را ذكر كرده اند.

از روايتى از امام على بن الحسين عليه السلام استفاده مى شود كه در صيحه اوّل، همه جز «اسرافيل» كه نفخ صور مى كند مى ميرند، سپس او نيز به فرمان خداوند از جهان مى رود.

***

ص: 59

مى گردند.

اين پاسخى است به گفته كسانى كه در امر معاد ترديد مى كردند، و آن را مسأله محال يا مشكلى مى پنداشتند و پيوسته بر پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم خرده مى گرفتند.

ثانياً: هشدارى است به همه انسان ها كه زندگى را پايدار ندانند و گرفتار غرور و غفلت نشوند، و هر زمان احتمال دهند صيحه رستاخيز و نفخه مرگ برخيزد، و آنها در همان حال به سوى ديار عدم بشتابند و با تمام آرزوهاى دور و دراز در كام مرگ فرو روند.

ثالثاً: چگونگى نفخه صور و پايان اين جهان و آغاز جهان ديگر درس تربيتى عميق ديگرى به انسان ها مى دهد كه در هر لحظه و هر حال آماده استقبال از چنين حادثه عظيمى باشند، هرگز كار و وظيفه امروز خود را به فردا نيفكنند، چرا كه هيچ تاريخ معينى براى اين حادثه ناگهانى تعيين نشده، و تقريباً بدون مقدمه آغاز مى شود.

در حديثى از امام على بن الحسين عليه السلام مى خوانيم كه بعد از شرح مبسوطى درباره نفخه صور، «راوى» مى گويد: وقتى سخن امام عليه السلام به اين جا رسيد: «رَايْتُ عَلَىَّ بْنَ الْحُسَيْنِ يَبْكى عِنْدَ ذلِكَ بُكاءً شَديداً»: امام عليه السلام را در اين حال ديدم كه شديداً گريه مى كند» (و از مسأله پايان ناگهانى دنيا و فرا رسيدن قيامت و حضور در پيشگاه خداوند سخت نگران است).(1)

ص: 60

ص: 61

لِهذا الكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً الّا احْصاها

(كهف- 49)

3- امْ يَحْسَبُونَ انّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلَى وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ

(زخرف- 80)

4- وَتَرَى كُلِّ امَّةٍ جاثِيَةً كُلُّ امَّةٍ تُدْعَى الى كِتابِها ...- هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ انّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

(جاثيه- 28 و 29)

5- وَ كُلَّ انسانٍ الْزَمْناهُ طائِرَهُ فى عُنُقِهِ و نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقيهُ مَنْشُوراً- اقْرْء كِتابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسيباً

(اسراء- 13 و 14)

6- وُكُلُّ شَيى ءٍ فَعَلُوهُ فى الزُّبُرِ- وَكُلُّ صَغيرٍ وَ كَبيرٍ مُسْتَطَرٌ

(قمر- 52- 53)

7- وَكُلَّ شَى ءٍ احْصَيْناهُ كِتاباً

(نبأ- 29)

8- كَلّا انَّ كِتابَ الْفُجّارِ لَفى سِجِّينٍ- وَ ما ادْراكَ ما سِجِّينٌ- كِتابٌ مَرْقُومٌ ... كَلّا انَّ كِتابَ الْأبْرارِ لَفى عِلِّيِّيْنَ- وَ ما ادْراكَ ما عِليُّونَ- كِتابٌ مَرْقُوْمٌ- يَشْهَدُهُ الْمُقرَّبُونَ

(مطففّين 7 تا 9 و 18 تا 21)

9- اذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعيدٌ- ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ الّا لَدَيْهِ رَقيبٌ عَتيدٌ

(ق- 17 و 18)

10- وَ انَّ عَلَيكُمْ لَحافِظينَ- كِراماً كاتِبينَ- يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ

(انفطار- 10 تا 12)

11- فَامّا مَنْ اوتِىَ كِتابُهُ بِيَمِينِه فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُ كِتابَيَه ... وَ امّا مَنْ اوتِىَ

ص: 62

كِتابَه بِشِمالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَنى لَمْ اوْتَ كِتابِيَه- وَلَمْ ادْرِ ما حِسابِيَه

(حاقّه- 19 و 25 و 26)

12- فَامّا مَنْ اوتِىَ كِتَابُهُ بِيَميِنهِ- فَسَوْفُ يُحاسَبُ حِساباً يَسيراً- وَ يَنْقَلِبُ الى اهْلِهِ مَسْرُوراً- وَ امّا مَنْ اوتِىَ كِتَابَهُ وَ راءَ ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُوا ثَبُوراً- وَ يَصْلى سَعيراً

(انشقاق- 7 تا 12)

13- فَاصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما اصْحابُ الْمَيْمَنَةِ- وَ اصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما اصْحابُ الْمَشْئَمَةِ

(واقعه- 8 و 9)

14- وَ اصْحابُ الْيَمينِ ما اصْحابُ الْيَمينِ- فى سِدْرٍ مَخْضُودٍ ... وَ اصْحابُ الشِّمالِ ما اصْحابُ الشِّمالِ- فى سَمُوْمٍ وَحَميمٍ

(واقعه- 27 و 28 و 41 و 42)

15- وَ اذا الصُّحُفُ نُشِرَتْ ... عَلِمَتْ نَفْسٌ ما احتضَرَتْ

(تكوير 10 و 14)

ترجمه:

1- ما مردگان را زنده مى كنيم، و آنچه را از پيش فرستاده اند و تمام آثار آنها را مى نويسيم، و همه چيز را در «كتاب» احصا كرده ايم.

2- و كتاب (كتابى كه نامه اعمال همه انسان هاست) در آنجا گذارده مى شود، امّا گنهكاران را مى بينى كه از آنچه در آن است ترسان و متوحش اند، و مى گويند واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى نيست مگر اين كه آن را شماره كرده است؟!

3- آنها چنين مى پندارند كه ما اسرار پنهانى و سخنان در گوشى آنها را نمى شنويم آرى رسولان (فرشتگان) ما نزد آنها هستند و مى نويسند.

ص: 63

4- در آن روز هر امتى را مى بينى (كه از شدت ترس و وحشت) بر زانو نشسته، هر امتى به سوى كتابش خوانده مى شود- اين كتاب ماست كه به حق با شما سخن مى گويد (و اعمال شما را بازگو مى كند) ما آنچه را انجام مى داديد مى نويسيم.

5- اعمال هر انسانى را به گردنش قرار داده ايم، و روز قيامت كتابى براى او بيرون مى آوريم كه آن را در برابر خود گشوده مى بيند- (اين همان نامه اعمال اوست به او مى گوئيم) كتابت را بخوان! كافى است كه امروز خود حسابگر خود باشى.

6- و هر كارى را انجام دادند در نامه هاى اعمالشان ثبت است، و هر كار كوچك و بزرگى نوشته مى شود.

7- و ما همه چيز را احصا و ثبت كرده ايم.

8- چنان نيست (كه آنها درباره قيامت خيال مى كنند) مسلماً نامه اعمال فاجران در سجين است!- تو چه ميدانى سجين چيست؟ نامه اى است رقم زده شده و سرنوشتى است حتمى- چنان نيست كه آنها (درباره معاد) خيال مى كنند بلكه نامه اعمال نيكان در عليين است و تو چه مى دانى عليين چيست؟! نامه اى است رقم زده شده و سرنوشتى است قطعى كه مقربان شاهد آنند.

9- به خاطر بياوريد هنگامى كه دو فرشته راست و چپ كه ملازم انسان هستند اعمال او را دريافت مى دارند- هيچ سخنى را انسان تلفظ نمى كند مگر اين كه نزد آن فرشته اى مراقب و آماده براى انجام مأموريت است.

10- و بدون شك نگاهبانانى بر شما گمارده شده والا مقام و نويسنده (اعمال نيك و بد شما) آنها مى دانند، شما چه مى كنيد.

11- امّا كسى كه نامه اعمالش به دست اوست (از فرط خوشحالى و مباحات) فرياد مى زند كه (اى اهل محشر!) نامه اعمال مرا بگيريد و بخوانيد. اما كسى كه نامه اعمال او بدست چپش داده شده مى گويد: اى كاش هرگز نامهِ اعمالم به من داده نمى شد. و نمى دانستم حساب من چيست!

12- امّا كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شده به زودى حساب آسانى

ص: 64

براى او مى شود- و خوشحال به اهل و خانواده اش باز مى گردد و امّا كسى كه نامه اعمالش پشت سرش داده شده به زودى فريادش بلند مى شود كه اى واى بر من كه هلاك شدم! و در شعله هاى سوزان آتش دوزخ مى سوزد.

13- نخست «اصحاب ميمنه» هستند چه اصحاب ميمنه اى؟ گروه ديگر اصحاب شومند چه اصحاب شومى؟

14- و اصحاب يمين چه اصحاب يمينى آنها در سايه درختان سدر بى خار قرار دارند- و اصحاب شمال چه اصحاب شمال؟ (كه نامه اعمالشان به نشانه جرمشان به دست چپ آنها داده مى شود) آنها در ميان بادهاى كشنده و آب سوزان قرار دارند.

15- و در آن هنگام كه نامه هاى اعمال گشوده شود- آرى در آن موقع هركس مى داند چه چيز را آماده كرده است!

تفسير و جمع بندى

ص: 65

بعضى گفته اند: «ما قدّموا» اشاره به اعمال خوب و بد، و «آثار» اشاره به قدم هايى است كه انسان براى انجام اين اعمال بر مى دارد (قدم را از اين نظر «اثر» گفته اند كه روى زمين از خود اثر مى گذارد، مخصوصاً در زمين هاى خاكى).

در حديثى در شأن نزول اين آيه مى خوانيم: «گروهى از انصار (طايفه بنى سلمه) خانه هايشان از مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دور بود و شكايت خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم كردند كه حضور در جماعت براى آنها سخت و سنگين است، آيه نازل شد و به آنها نويد داد هر گامى را كه بر مى دارند ثبت مى شود».(1)

و منظور از «امام مبين» به گفته بسيارى از مفسّران، «لوح محفوظ» است كه همه حقايق در آن ثبت است، بنابراين از تعبير فوق استفاده مى شود غير از نامه عملى كه هركسى مخصوص به خود دارد، يك «نامه عمل كلّى» وجود دارد كه به منزله «دفتر كلّى» نسبت به «دفتر اعمال» همه انسان هاست، و شرح اين سخن در بحث «تعدد نامه هاى اعمال» به خواست خدا خواهد آمد.(2)

تعبير به «مبين» اشاره به روشنگرى لوح محفوظ و نامه اعمال نسبت به همه كارهاست، چرا كه چيزى از اعمال نيك و بد را فروگزار نمى كند.

در روايات متعددى آمده است كه منظور از «امام مبين» امام معصوم عليه السلام است كه بيانگر همه حقايق به فرمان خدا و به تعليم پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مى باشد.

از جمله در حديثى در تفسير على بن ابراهيم عليه السلام از اميرمؤمنان عليه السلام مى خوانيم كه فرمود:

«انَا وَاللَّهِ الْامامُ الْمُبينُ! ابَيِّنُ الْحَقَّ مِنَ الْباطِلَ وَ وُرِّثْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم به خدا سوگند، منم، امام مبين كه حق را از باطل آشكار مى سازم، و آن را به ارث از رسول اللَّه گرفته ام»!.(3)

جمع ميان اين تفسيرها چنين است كه امام مبين، مفهوم وسيعى دارد همان گونه كه ظاهر آن اشاره به نامه اعمال است كه همه كارهاى انسان ها را تبيين مى كند، باطن آن مى تواند اشاره به امام معصوم عليه السلام باشد كه با علم سرشار خود كه از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به ارث برده حق را از باطل تبيين كند.

ص: 66

دوّمين آيه همين معنا را با صراحت بيشترى تعقيب كرده، مى فرمايد: «روز قيامت، كتاب (اعمال انسان ها در دادگاه عدل الهى) گذارده مى شود، و گنهكاران را مى بينى كه از آنچه در آن است، سخت در وحشتند، و مى گويند: اى واى بر ما اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى نيست مگر آنكه آن را احصاء كرده است»؟! و وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمينَ مُشْفِقينَ مِمّا فيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً الّا احْصاها

در اين كه آيا اين كتاب نامه اعمال عمومى انسان هاست كه در آيه قبل به آن اشاره شده بود، يا نامه اعمال عمومى هر امّت، و يا نامه اعمال خصوصى هر انسان؟ (زيرا همان گونه كه در بحث هاى آينده به خواست خدا خواهد آمد وجود اين سه قسم نامه اعمال از آيات قرآن به خوبى استفاده مى شود) هر سه احتمال در تفسير آيه ممكن است، هرچند ذكر كلمه «كتاب» به صورت مفرد مى تواند اشاره به همان نامه عمومى تمام انسان ها باشد.

ضمناً از اين آيه به خوبى استفاده مى شود، چنان جزئيات اعمال انسان ها و كارهاى نيك و بد، اعم از بزرگ و كوچك در اين نامه عمل منعكس است كه حتّى صاحبان آن از ديدنش به وحشت مى افتند، و سبب وحشت آنها از يكسو حضور در دادگاه عدل الهى به خاطر اين اعمال است، و از سوى ديگر به خاطر اين كه بسيارى از اين اعمال را فراموش كرده بودند، و يا اصولًا اهميتى براى آن قائل نبودند، ولى اكنون همه را در مقابل خود مى بينند، و از سوى سوّم رسوائى بزرگ نزد خلايق!

توجه داشته باشيد لا يُغادِرُ از ماده «غَدْر» به معناى ترك كردن است.

بنابراين مفهوم جمله اين است كه چيزى را فروگذر نمى كند، و اين كه پيمان شكنى را «غدر» مى گويند به خاطر ترك وفاى به آن است.

***

در سوّمين آيه سخن از نوشتن و كتابت رسولان پروردگار است، مى فرمايد:

«آنها گمان مى كنند ما اسرار نهايى و سخنان در گوشى آنها را نمى شنويم، آرى مى شنويم، و رسولان ما نزد آنان حاضرند، و همه را مى نويسند» امْ يَحْسَبُونَ انّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلَى وَ رُسُلُنا لَدَيْهِم يَكْتُبُونَ

روشن است كه تضادى ميان اين آيه و آيه نخست كه مى گفت: ما اعمال آنها را مى نويسيم، وجود ندارد، زيرا كار رسولان و فرشتگان خدا در حقيقت كار خداست، چون به فرمان او انجام مى گيرد.

ص: 67

اين احتمال نيز وجود دارد كه نامه اعمال عمومى انسان ها «امام مبين» با قدرت خدا مستقيماً نوشته مى شود، و نامه خصوصى هر فرد كه در اين آيه مطرح است به دست فرشتگان خدا.

تعبير به «رسل» جمع «رسول» كه منظور از آن در اين جا فرشتگان خداست، مفهومش اين نيست كه نزد هريك از انسان ها چندين فرشته مأمور ثبت اعمال است، بلكه ممكن است نزد هر كدام يك يا دو فرشته حاضر باشد كه نسبت به مجموع انسان ها صورت جمع به خود مى گيرد.

«زمخشرى» در «كشّاف» مى گويد: منظور از «سرّ» در آيه فوق حديث نفس است كه انسان در باطن با خود دارد، و يا با ديگرى در يك مكان خالى سخن مى گويد، اما نجوى سخنى است كه ميان جمع به صورت در گوشى بگويد.(1)

***

ص: 68

اعمال او.

تعبير به «تُدعى» نشان مى دهد كه از آنها دعوت مى شود كه نامه اعمال خود را بخوانند و در حقيقت خود حسابرس خويش باشند همان گونه كه در آيه 14 سوره اسراء با صراحت آمده است: أقْرَأْ كِتابَكَ كَفى بِنَفْسِكَ الْيَوْم عَلَيْكَ حَسِيباً: «نامه اعمالت را بخوان، كافى است كه خود حسابگر خويش باشى»!

«جاثية» از ماده «جُثُوّ» (بر وزن عُلوّ) به معناى نشستن بر سر زانو است، اين حالت در اهل محشر يا به خاطر آن است كه از شدت وحشت همگى به زانو در مى آيند و يا شبيه حالتى است كه در قديم الايام متهمان به هنگام حضور در دادگاه موقع اعلام رأى به خود مى گرفتند، يعنى از حالت جلوس به حالت نيم خيز در مى آمدند، حالتى كه انسان به هنگام انتظار رويدادهاى مهمى به خود مى گيرد.

جالب اين كه باز در اين جا نوشتن نامه اعمال به ذات پاك خداوند نسبت داده شده است تا معلوم شود نويسنده نامه اعمال كسى است كه نه غفلت درباره اوتصور مى شود و نه خطا، از همه چيز آگاه است، و نسبت به همه چيز احاطه دارد.

«نَسْتَنْسِخُ» از ماده «نسخ» در اصل به گفته ارباب لغت به معناى زائل كردن چيزى به وسيله چيز ديگر است، و از آن جا كه لازمه آن نفى چيزى و اثبات چيز ديگرى است، گاه اين واژه در معناى «نفى» به كار مى رود، و گاه در معناى «اثبات» و گاه هر دو، و از آن جا كه «نسخه بردارى» يا «عكسبردارى» چيزى، اثبات مطلبى است توأم با صرف نظر كردن از مطلب قيل واژه (نسخ» و «استنساخ» در مورد آن نيز به كار مى رود.

در پنجمين آيه به تعبير ديگرى درباره «نامه اعمال» برخورد مى كنيم، و آن تعبير به «طائر» (پرنده) است، مى فرمايد: «طائر هر انسانى را بر گردنش قرار داده ايم، و روز قيامت كتابى براى او بيرون مى آوريم كه آن را در برابر خود گشوده مى بيند»

سپس مى افزايد: (به او مى گوييم «كتابت را بخوان كافى است كه امروز خود حسابگر خويش باشى»! وَكُلَّ انْسانٍ الْزَمْناهُ طائِرَهُ فى عُنُقِهِ وَ نُخْرجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً- اقْرَءْ كِتابَكَ كَفى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسيباً

«طائر» در اصل به معناى پرنده است، و در اين جا به گفته بسيارى از مفسّران به معناى عمل يا نامه اعمال است، و اين به خاطر آن است كه رسم عرب بر اين بود كه به وسيله پرندگان فال نيك و بد

ص: 69

مى زدند، بعضى از پرندگان را نشانه نيك بختى و سعادت مى شمردند و اگر به هنگام خروج از منزل يا از شهر در برابرشان نمايان مى گشت، دليل بر پيروزى و موفقيت مى دانستند، و به عكس بعضى از پرندگان را شوم و دليل بر شوربختى و شكست مى پنداشتند، و به اين ترتيب «طائر» در معناى نيك بختى و بدبختى استعمال مى شد لذا بعضى از مفسّران تصريح كرده اند كه معادل كلمه طائر در فارسى، همان بخت است (1)، و از آن جا كه قرآن عامل اصلى خوشبختى و بدبختى را اعمال انسان مى شمرد اين واژه را در مورد نامه اعمال به كار برده است، يعنى قرآن از يك مفهوم خرافى و پندارى، يك واقعيت عينى ساخته و مردم را به سوى او فرا خوانده است.

البتّه با توجّه به جمله وَ نُخْرِجَ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً (روز قيامت كتابى براى او بيرون مى آوريم كه آن را در برابر خود گشوده مى بيند) مى توان گفت كه تفسير «طائر» به «عمل» مناسب تر از «نامه اعمال» است، چرا كه نامه عمل جداگانه ذكر شده است، از طرفى بودن اعمال در گردن انسان به معناى اين است كه هرگز از او جدا نمى شود، اگر خوب باشد مايه زينت و آبروى اوست و اگر بد باشد همچون غُل زنجير او را آزار مى دهد.

دو نكته ديگر در اين آيه نيز قابل توجّه است: نخست گشوده بودن نامه اعمال در قيامت كه همگان از آن آگاه مى شوند، و مايه رسوايى صاحبش و يا عزت و آبروى او نزد خلايق است، ديگر اين كه نوشته هاى نامه عمل آن قدر روشن است كه نيازى به حسابگر نيست، كافى است انسان خود حساب خويش را برسد!، همچون رنگ پريده و وا رفته، و حالت پژمردگى و افسردگى بيمار كه نشانه حال زار اوست، و به عكس، طراوت و شادابى چهره او دليل بر بهبودى حال او مى باشد، و به اين ترتيب خود او مى تواند از حال خويش مطلّع گردد، و نياز به گواهى ديگرى ندارد.

***

در ششمين آيه به تعبير تازه اى در مورد اعمال برخورد مى كنيم و آن واژه «زُبُر» جمع زبور به معناى كتاب است، مى فرمايد: «تمامى اعمالى را كه آنها انجام مى دادند در كتاب ها (نامه عمل آنها) ثبت است و هر كار كوچك و بزرگى نوشته مى شود» وَكُلُّ شَيى ءٍ فَعَلُوهُ فى الزُّبُرِ وَ كُلُّ صَغيرٍ وَ كَبيرٍ مُسْتَطَرٌ

ص: 70

گرچه اين آيات اشاره به وضع اقوام پيشين است كه اعمالى همانند كفّار عصر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم داشتند، ولى بديهى است وقتى مى گويد: اعمال آنها ثبت و ضبط شده، مفهومش اين است كه اعمال همه شما نيز چنين است.

«زُبُر» در اصل از زُبْرَة (بر وزن سفره) به معناى قطعه عظيم آهن، گرفته شده سپس اين واژه بر خطوط درشت و عظيم كه بر صفحات بزرگى نگاشته مى شود اطلاق گرديده، و لذا راغب در مفردات مى گويد:

كُلُّ كِتابٍ غَليظَ الْكِتابَةِ يُقالُ لَهُ زَبُوْرٌ: «هر نامه اى كه با خطوط درشت و زبر نوشته شده، به آن زبور گفته مى شود» و از اين تعبير استفاده مى شود كه «زبور» هر كتابى نيست، بلكه عظمت خطوط و استحكام آنها نيز در آن شرط است و انتخاب اين تعبير براى نامه اعمال، انتخابى است پر معنا، و بيانگر استحكام و صراحت نامه اعمال است.

تعبير به «صغير» و «كبير» مخصوصاً با مقدم داشتن «صغير» بر «كبير» كه نه تنها در اين جا بلكه در چند مورد از قرآن مجيد درباره نامه اعمال آمده، اشاره به اين است كه هيچ گونه استثنائى در ثبت اعمال درباره هيچ عمل و هيچ كس وجود ندارد.(1)

«مسْتَطَرٌ» از ماده «سطر» كه آن نيز به معناى نوشتن است تأكيد ديگرى است بر مسأله ثبت اعمال، البتّه نه تنها اعمال بلكه گفتارها و نيّت ها نيز در مفهوم هر دو آيه جمع است. (دقت كنيد).

***

در هفتمين آيه بعد از آن كه اعلام مى دارد كافران هرگز اميد حساب اعمال را در رستاخيز ندارند (و به همين دليل) آيات الهى را تكذيب مى كنند مى افزايد: (اين در حالى است كه) «ما همه چيز را قطعاً احصا كرده و مى نويسيم» وَ كُلَّ شَيى ءٍ احْصَيْناهُ كِتاباً

«احْصَيْناهُ» از ماده احصا در اصل از «حصى» به معنى «سنگريزه» گرفته شده، و از آن جا كه در گذشته براى شمارش اشيا به جاى استفاده از انگشتان از دانه هاى سنگ استفاده مى كردند واژه «احصا» به معناى شمارش و نگه داشتن حساب چيزى آمده است، و لذا بعضى از مفسّران گفته اند مفهوم آن در اين جا با «كتاب و نوشتن» يكى است (و به همين دليل «كتاباً» را مفعول مطلق براى «احْصَيْنا» گرفته اند، در حالى

ص: 71

كه «مفعول مطلق» بايد از مصدر همان فعلى باشد كه پيش از آن است، ولى چون معناى هر دو واژه يكى است مى تواند يكى جانشين ديگرى شود.(1)

***

ص: 72

اطلاق مى شود و در اين جا طبق گفته جمعى از مفسّران به معناى برترين مكان بهشت يا برترين مكان آسمان است.

ولى با مقايسه به آنچه در بالا درباره سجين گفته شد به نظر مى رسد كه آن هم به معناى ديوان بزرگى است كه نامه اعمال نيكان و پاكان در آن يكجا جمع است، و ديوان و دفترى است بسيار بلند مرتبه و والا مقام و در جوار قرب پروردگار.(1)

***

ص: 73

اين واژه در مورد چيزى كه انسان از دهان به بيرون مى اندازد اطلاق مى شود، و اين كنايه زيبايى است در مورد سخنانى كه از دهان بيرون مى آيند، گويى اشيايى هستند كه به خارج پرتاب مى شوند.

«رقيبْ» به گفته راغب در مفردات از ماده «رقبه» به معناى «گردن» است و به شخصى كه محافظت و مراقبت از چيزى مى كند «رقيب» گفته مى شود يا به خاطر اين كه به اطراف گردن مى كشد، تا از آنچه گرد او مى گذرد با خبر گردد، و يا اين كه «رقبه» و گردن چيزى را كه تحت محافظت اوست حفظ مى كند.

«عَتيدْ» از ماده «عَتاد» (بر وزن جهاد) به معناى مهيا ساختن و ذخيره كردن چيزى قبل از حاجت است، لذا به كسى كه مهياى انجام كارى است «عتيد» گفته مى شود. ولى در «مقاييس اللغة» معناى اصلى آن را «زور» و «نزديكى» شمرده است كه نسبت به معناى سابق لازم و ملزوم محسوب مى شود.

به هر حال آيا اين دو وصف هر كدام مربوط به يكى از آن دو فرشته است كه يكى مراقب است و ديگرى آماده ثبت و ضبط و نوشتن، يا وصف هر دو است به اين معنا كه هر دو مراقب اعمال آدمى هستند، و هر دو همواره آماده نوشتن.

بعضى از مفسّران معتقدند «رقيب» نام فرشته راست (كه مأمور نوشتن اعمال نيك است) و «عتيد» نام فرشته چپ است (كه مأمور نوشتن اعمال شر مى باشد).

ولى از تعبيرات بعضى از مفسّران بر مى آيد كه هر دو وصف را براى هر دو فرشته شمرده اند، يعنى هر كدام از آنها مراقب است و در عين حال آماده نوشتن.

درباره اين دو فرشته روايات متعددى نقل شده كه بسيار پر معناست، از جمله در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم «هنگامى كه انسان عمل نيكى انجام مى دهد فرشته راست پاداشى ده مقابل مى نويسد، و هنگامى كه عمل شرى انجام مى دهد و فرشته چپ مى خواهد آن را ثبت كند فرشته راست مى گويد: هفت ساعت به او مهلت ده، و اگر در اين مدت توبه و استغفارى داشته باشد چيزى بر او نمى نويسد اما اگر توبه نكند فقط يك گناه براى او مى نويسد».(1)

پيام هاى تربيتى اين گونه روايات بسيار قوى و روشن است ضمناً اين روايت و پاره اى از روايات ديگر نشان مى دهد كه كار اين دو فرشته از هم جداست، شرح بيشتر در اين زمينه به خواست خدا در بخش توضيحات خواهيد خواند.

ص: 74

***

ص: 75

ذكر واژه «حافظين» به صورت جمع يا به خاطر اين است كه دو فرشته در روز و دو فرشته در شب مراقب اعمال انسان ها هستند (همان گونه كه در بعضى از روايات آمده)(1) يا به خاطر اين كه مخاطب همه انسان ها هستند و فرشتگانى كه مراقب همه مردم هستند، جمع مى باشند.

***

ص: 76

مى شود هاءَ، هاءِ، هائُما، هاؤُم هائُنَّ (براى مفرد مذكر مفرد مؤنث تثنيه جمع مذكر و جمع مؤنث) و گاه همزه تبديل به كاف مى شود، و گفته مى شود هاكَ، هاكِ هاكُما، هاكُمْ، هاكُنَّ.

ضمناً «هاء» در آخر «كِتابِيَه وَ حِسابِيَه» به اصطلاح ها «سَكْت» است و ضمير نيست و به اين ترتيب فقط براى استراحت در كلام است و مفهوم خاصى ندارد.

در حديثى از عبداللَّه پسر «حنظله» معروف به «غسيل الملائكه» كه از شهداى احد مى باشد آمده است كه مى گويد روز قيامت خداوند بنده خويش را نگه مى دارد و سيئاتش را در پشت نامه اعمالش ظاهر مى سازد و به او مى گويد تو اين عمل را انجام دادى؟ مى گويد: آرى اى پروردگار! سپس به او مى فرمايد: من تو را به خاطر آن رسوا نكردم (لذا دستور دادم پشت نامه اعمال تو بنويسند تا كسى آن را نبيند!) و من آن سيئات را براى تو (به خاطر حسناتت) بخشيدم) اينجاست كه مؤمن (با نهايت شادى و سرور) فرياد مى زند هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَه (بگيريد و نامه اعمال مرا بخوانيد اى اهل محشر)!(1)

***

همين معنا (بدون نامه اعمال نيك در دست راست و بدان در دست چپ) در دوازدهمين آيه مورد بحث با مقدارى تفاوت آمده است، مى فرمايد: «اما كسى كه نامه عملش به دست راستش داده شده به زودى و به آسانى به حسابش رسيدگى مى شود، و خوشحال به سوى خانواده اش باز مى گردد، و اما كسى كه نامه عملش را به پشت سرش داده اند به زودى فريادش بلند مى شود كه كه اى واى بر من كه هلاك شدم! و در شعله هاى سوزان آتش دوزخ وارد مى شود»! فَامّا مَنْ اوتِىَ كِتابَه بِيَمينِهِ فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِسَاباً يَسيراً وَ يَنْقَلِبُ الى اهْلِهِ مَسْرُوراً وَ امّا مَنْ اوتِىَ كِتابَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ فَسَوفَ يَدْعُو ثُبُوراً وَ يَصْلَى سَعيراً

در آيات قبل سخن از بودن نامه اعمال بدكاران به دست چپ آنها بود، و در اين آيات از پشت سر است، اين به خاطر آن است كه مجرمان هنگامى كه نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند از شدت شرمسارى دست خود را پشت سر مى گيرند تا مردم اين سند جرم و رسوائى را كمتر ببينند! و يا به خاطر آن است كه دست چپ آنها به پشت سرشان بسته شده و همان گونه كه آنها «كتاب خدا» را در دنيا پشت سر انداختند، در آنجا نامه اعمالشان پشت سرشان قرار مى گيرد! و يا به خاطر آن است كه صورت آنها به

ص: 77

پشت سر باز مى گردد و آنها براى ديدن نامه اعمالشان آن را به دست چپ در طرف پشت سر مى گيرند.

هريك از اين معانى سه گانه باشد با آيات قبل كه مى گويد نامه اعمال بد كاران در دست چپ آنها است منافاتى ندارد.

در اينكه منظور از اهل (خانواده) در اينجا چه كسانى هستند؟ بعضى گفته اند: زنان و فرزندان و بستگان نزديك اهل ايمان و اهل نجات است كه پيش از آنها وارد بهشت شده اند، و بعضى ديگر آن را اشاره به همسران بهشتى مى دانند، بعضى ديگر نيز آن را به معناى ساير مؤمنان پيشگام در بهشت دانسته اند، زيرا مؤمنان همگى اهل يكديگرند و در حقيقت جزء يك خانواده اند.

ولى تفسير اوّل مناسب تر است بخصوص اينكه همين تعبير (اهل) در آيه 13 همين سوره به معناى خانواده و زن و فرزندان و بستگان نزديك آمده است، و اتّحاد سياق ايجاب مى كند كه هر دو به يك معنا باشد.

***

در سيزدهمين آيه همين تقسيم دو گانه (تقسيم مردم به صاحبان نامه عمل در دست راست و دست چپ) به صورت ديگرى آمده است، مى فرمايد: «اصحاب ميمنه چه اصحاب ميمنه اى» (و چه سرنوشت پرافتخار و مسرّت بخشى؟) فَاصحْابُ الْمَيْمَنَةِ ما اصْحابُ الْمَيْمَنَةِ سپس مى افزايد: «و اصحاب مشئمه چه اصحاب مشئمه اى»؟ (با چه سرنوشت شوم و دردناكى) وَ اصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما اصْحابُ الْمَشْئَمَةِ

«ميمنه» از مادّه «يمن» به معناى سعادت و خوشبختى است، بعضى نيز آن را از ماده «يمين» به معناى دست راست تفسير كرده اند، و مى گويند اينها همان كسانى هستند كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود (درست است كه ماده «يمن» و «يمين» از يك ريشه است، ولى يكى به معناى بركت و سعادت و ديگرى به معنى دست راست است كه آن را مظهر بركت مى دانستند).

راغب در مفردات معتقد است كه ريشه اصلى همان مفهوم دست راست را دارد و از آنجا كه خير و بركت را با كارهايى كه به وسيله دست راست انجام مى گرفت مى دانستند اين واژه به معناى خير و بركت نيز آمده است.

نقطه مقابل آن «مشئمه» از ماده شوم است، و به گفته مقاييس اللّغه معناى اصلى آن همان دست چپ

ص: 78

است، ولى از آنجا كه دست چپ و كارهايى كه با آن انجام مى شود را اشاره اى به تيره بختى و ناميمونى مى دانستند كلمه شوم در اين معنا به كار رفته است و به اين ترتيب «اصحاب الميمنه» و «اصحاب المشئمه» در اصل به همان معناى صاحبان دست راست و دست چپ است، كه نامه اعمالشان به دست راست يا چپ آنها داده مى شود، و تفسير آن به گروه «خوشبخت و سعادتمند» و گروه «بدبخت و تيره روز» معناى دوّم محسوب مى شود.

فخررازى در تفسير خود «اصحاب الميمنه» را به اصحاب جنّت و بهشت تفسير كرده مى گويد: اين يا به خاطر آن است كه نامه اعمالشان به دست راستشان است يا از جهت اين است كه از دست راست آنها در عرصه محشر نورى ساطع مى شود همان گونه كه قرآن مى گويد: يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ ايْديِهمْ و بِايْمانِهِمْ (حديد- 12) و يا به خاطر آن است كه دست راست دليل بر خير و نيكى است و عرب مرغانى را كه از طرف راست آنها حركت مى كردند به فال نيك، و آنهايى را كه از طرف چپ پرواز مى كردند به فال بد مى گرفتند.(1)

جمله ما اصْحابُ الْمَيْمَنَةِ وَ ما اصْحابُ الْمَشْئَمَةِ كه به صورت «استفهاميه» آمده اشاره به مقام بسيار بلند گروه اوّل و مقام بسيار پايين گروه دوّم است، گويى علو مقام و كثر بركات گروه اوّل به قدرى است كه از دسترس فكر انسان بيرون است و اين تعبير كنايه لطيفى از همين معنا مى باشد، به عكس تعبير دوّم كه كنايه از شدت انحطاط مى باشد.

البته در اين آيات سخنى از نامه عمل به ميان نيامده ولى با توجه به ساير آيات قرآن كه اين دو واژه را در مورد نامه هاى اعمال به كار برده تفسير فوق مناسب به نظر مى رسد.

***

در چهارمين آيه كه ادامه آيات فوق در همين سوره واقعه است مى فرمايد: «و اصحاب يمين (صاحبان دست راست) چه اصحاب يمينى؟ آنها در سايه هاى (فرح بخش) درختان سدر بى خار قرار دارند» وَ اصْحابُ الْيَميْنِ ما اصْحابُ الْيَمينِ- فى سِدْرٍ مَخْضُودٍ

سپس در چند آيه بعد مى افزايد: «و اصحاب شمال (صاحبان دست چپ) چه اصحاب شمالى؟-

ص: 79

آنها در ميان بادهاى كشنده و آب هاى سوزان هستند» وَ اصْحابُ الشِّمالِ ما اصْحابُ الشِّمالِ فى سَمُومٍ وَ حَميمٍ

در تفسير اين آيات، بسيارى از مفسّران همان معانى ذكر شده در تفسير آيات قبل را برگزيده اند، گاه گفته اند منظور كسانى هستند كه نامه اعمالشان به دست راست يا به دست چپ آنها داده مى شود، و گاه آنها را صاحبان يمن و بركت و خوشبختى يا صاحبان تيره روزى و بدبختى، و گاه به معناى كسانى كه از سمت راست به سوى بهشت يا از سمت چپ به سوى جهنم مى روند و يا نور آنها در سمت راستشان به حركت در مى آيد دانسته اند.(1)

***

ص: 80

بيرون مى آوريم كه آن را گسترده مى يابد» نيز گواه اين معناست.

***

از مجموع آنچه در آيات فوق آمد به خوبى استفاده مى شود كه علاوه بر آگاهى و احاطه علمى خداوند نسبت به اعمال انسان ها، و گواهى اعضاء بدن، و ساير شهود، روز قيامت، اعمال او در نامه اى ثبت است.

اين كار به وسيله رسولان و فرشتگان الهى انجام مى گيرد.

روز قيامت كه نامه هاى اعمال بدكاران در دست چپ و نيكوكاران در دست راست آنهاست به سخن درمى آيد و همه گفتنى ها را مى گويد.

نامه گشوده مى شود و اهل محشر از نيك و بد آن آگاه مى گردند.

صاحبان اعمال نيك با شادى و افتخار همه را به مطالعه اعمالشان دعوت مى كنند و بدكاران از شدت ترس و وحشت و رسوايى فريادشان بلند مى شود.

در اين تعبيرات «نكات تربيتى زيادى» نهفته است كه در بخش توضيحات خواهد آمد.

***

ص: 81

عرض كردم آيا آنچه را در آن است مى شناسد- فرمود: خداوند به او يادآورى مى كند، هيچ چشم بر هم زدن، سخن گفتن، و برداشتن گام و نه چيز ديگرى كه او انجام داده وجود ندارد مگر اينكه آنها را به خاطر مى آورد، گويى در همان ساعات انجام داده است و لذا مى گويند اى واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ كار بزرگ و كوچكى نيست مگر آنكه آن را شمارش و ثبت نموده است؟!

2- در يكى از خطبه هاى نهج البلاغه مى خوانيم كه امام امير المؤمنين عليه السلام فرمود: وَنَسْتَغْفِرُهُ مِمّا احاطَ بِهِ عِلْمُهُ، وَ احْصاهُ كِتابُهُ، عِلْمٌ غَيْرُ قاصِرٍ، و كِتابٌ غَيْرُ مُغادِرٍ: «من از خدا مغفرت مى طلبم از آنچه علمش به آن احاطه دارد، و كتابش (نامه اعمال بندگان) آن را احصا كرده، علمى كه قصورى در آن نيست، و كتاب و نامه اى كه چيزى را فرو گذار نكرده است».(1)

3- در حديثى از امام باقر عليه السلام چنين آمده است: وَلَيْسَتْ تَشْهَدُ الْجَوارِحُ عَلَى مُؤْمِنٍ، انّما تَشْهَدُ عَلَى مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ، فَامَّا الْمُؤْمِنُ فَيُؤْتى كِتابُهُ بِيَمينِهِ: «اعضاى مؤمن بر ضد او شهادت نمى دهند، اين شهادت مخصوص كسانى است كه مستحق عذابند، اما مؤمن نامه اعمالش را به دست راست او مى دهند».(2)

4- در حديث ديگرى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «خداوند متعال هنگامى كه مى خواهد به حساب مؤمن رسيدگى كند نامه عملش را به دست او مى دهد، و او را حسابرس خود مى سازد و مى فرمايد: بنده من! آيا فلان كار و فلان كار را انجام داده اى؟ عرض مى كند: پروردگارا! آرى، من انجام داده ام، مى فرمايد: من تو را بخشيدم و آن گناهت را (به خاطر حسنات فراوانى كه انجام دادى) مبدل به حسنات كردم (در اين هنگام او عارى از هرگناه در ميان مردم ظاهر مى شود) مردم مى گويند: سبحان اللَّه! آيا اين بنده حتى يك گناه نداشته؟ و اين همان است كه خداوند در قرآن فرموده: فَامّا مَنْ اوتِىَ كِتابَهُ بِيَمينِهِ فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسيراً وَ يَنْقَلِبُ الى اهْلِهِ مَسْرُوراً: «اما آنها كه نامه اعمالشان به دست راستشان سپرده شده، حساب آسانى خواهد داشت، سپس خوشحال به سوى خانواده خود (در بهشت) مى روند».(3)

5- در سنن «ترمذى» از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چنين نقل شده است كه فرمود: يُعْرَضُ النّاسُ يَوْمَ الْقِيامَةِ

ص: 82

ثَلاثُ عَرْضاتٍ: فَامّا عَرْضَتانِ فَجِدالٌ وَ مَعاذيرٌ، وَ امَّا الْعَرْضَةُ الثّالِثَةُ فَعِنْدَ ذلِكَ تَطِيْرُ الصُّحُفُ فى الْايْدى فَآخِذٌ بِيَمينِهِ، وَ آخِذٌ بِيَمينِهِ، وَ آخِذٌ بِشِمالِهِ: «مردم در روز قيامت سه بار (به پيشگاه خداوند يا دادگاه او) عرضه مى شوند: اما در دو عرضه اوّل و دوّم جدال و عذر خواهى هاست (گاه كوشش مى كنند گناهان خود را متوجه ديگرى سازند، و گاه در مقام بيان عذر مى آيند) و اما در عرضه سوّم نامه هاى اعمال پرواز مى كند، و در دست ها قرار مى گيرد، گروهى به دست راست و گروهى به دست چپ».(1)

از اين تعبير ضمناً معناى «تطاير كتب» كه در عبارات مختلفى آمده است معلوم مى شود، و آن اينكه نامه هاى اعمال از محل اصلى (نزد عرش خدايا عليين و سجين و ... كه مركز جمع آورى آنهاست) حركت مى كنند، و در دست صاحبانشان قرار مى گيرند، اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه نامه اعمال صفحه روح انسانى نيست، بلكه آثارى است كه در بيرون وجود او ثبت شده است (دقت كنيد).

ص: 83

مطابق اين تفسير كه در كلمات مرحوم فيض كاشانى آمده «نامه اعمال» كنايه از روح آدمى است كه آثار اعمالش در آن نقش مى بندد.

روشن است اين معنا كنايى با ظواهر آيات قرآن سازگار نيست، چرا كه قرآن مى گويد نامه اعمال نيكان به دست راستشان و بدان به دست چپشان يا پشت سرشان داده مى شود، و اين تعبير با تفسير مزبور نمى سازد، مگر اينكه تعبير به «يمين» و «شمال» و ساير تعبيرات آيات و روايات را در اين زمينه نيز بر معناى كنايى حمل كنيم و اين خلاف ظاهرها، بدون دليل جائز نيست. بعلاوه چنانكه قبلًا گفتيم اين تفسير با مسأله «تطاير كتب» هرگز سازگار نمى باشد.

2- مرحوم علامه طباطبايى در الميزان تعبير ديگرى دارد و با استفاده از آيه 30 سوره آل عمران يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ: «روزى كه هر انسانى اعمال نيك و بد خود را حاضر مى بيند ...» مى گويد: «نامه اعمال حقايق اعمال انسانى را در بر دارد، و مانند خطوط و نقوش معمولى در كتاب هاى دنيا نيست، آن نفس اعمال انسانى است كه خداوند آدمى را آشكارا بر آن آگاه مى كند، و هيچ دليلى بهتر از مشاهده نيست، اين كتاب در دنيا از درك انسان پنهان است، و حجاب غفلت روى آن را پوشانده، روز قيامت خداوند آن را مى گشايد، و پرده هاى غفلت را كنار مى زند، و انسان را از آن با خبر مى سازد».(1)

اين معنا نيز با آنچه درباره فرشتگان نويسنده نامه اعمال و ساير ويژگى ها كه در آيات و روايات آمده هماهنگ نيست چرا كه منظور از حقايق اعمال، ظاهراً همان آثارى است كه در درون جان انسان باقى مى گذارد و همان ايرادى كه بر كلام مرحوم فيض كاشانى بود بر آن نيز وارد مى شود.

نويسنده «روح المعانى» همين تفسير را با شرح مبسوطى ذكر كرده، سپس اعتراف مى كند كه با ظواهر آيات قرآن سازگار نيست.(2)

ممكن است گفته شود اعمال انسان همان گونه كه در درون جان او اثر مى گذارد در عالم بيرون، در فضا و هواى اطراف، در زمينى كه بر آن زندگى مى كند و در همه چيز اثر دارد، گويى بر آنها نقش مى بندد،

ص: 84

نقوش طبيعى و غير قابل آنكار، نقوشى كه به وسيله قوا و نيروهاى عالم هستى و فرشتگان در دل اين موجودات ثبت مى شود، و در قيامت پرده از آن برداشته مى شود، و آشكار مى گردد، اين آثار از تمام محيط بيرون جمع آورى مى شود، و فشرده مى گردد، و به دست هركس داده مى شود و با يك نگاه در آن حال هركس معلوم است.

مسلماً اين آثار در دنيا براى ما محسوس و قابل درك نيست، امّا بى شك آنها وجود دارند، و روزى كه در آن ديد تازه اى پيدا مى كنيم همه اينها را مى بينيم، و مى خوانيم و تصديق مى كنيم.

دانشمندان امروز با مطالعه فسيل ها و سنگواره هايى كه از جانداران ميليون ها سال قبل باقيمانده نه تنها شك آنها را ترسيم مى كنند، بلكه از بسيارى از حقايق زندگى آنها آگاه مى شوند.

مسلماً «فسيل و سنگواره» خود حيوان نيست، بلكه آثارى است كه از خود در لابلاى قشرهاى زمين باقى گذارده اند.

در واقع سنگ هاى زمين نامه اعمال و اشكال آن حيوانات است، اما با خطوطى نگاشته شده كه براى هيچ كس قابل انكار نيست.

نمى گوييم نامه عمل در قيامت اين گونه است چرا كه بارها گفته ايم ما از قيامت و مسائل مربوط به معاد تنها شبحى مى بينيم، ولى از پاره اى جهات، «اثر طبيعى بودن» مى تواند همانند آن باشد.

قابل توجه اينكه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه در تفسير آيه 14 سوره اسراء فرمود:

يَذْكُرُ الْعَبْدُ جَميعَ ما عَمِلَ وَ ما كُتبِبَ عَلَيْهِ، حَتّى كَأنَّهُ فَعَلَهُ تِلْكَ السّاعَةَ، فَلِذلِكَ قالُوا يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً الّا احْصاها: «انسان با قرائت نامه اعمال خود تمام آنچه را انجام داده است به خاطر مى آورد گويى همه را در همان ساعت انجام داده، لذا مى گويند: اى واى بر ما اين چه كتابى است كه هيچ عمل بزرگ و كوچكى نيست مرگ اينكه آن را احصاء كرده است».(1)

3- بعضى نيز احتمال داده اند كه نامه اعمال «ضمير باطن» يا وجدان مخفى انسان است، در روانشناسى امروز به ثبوت رسيده كه اعمال انسانى در وجدان يا شعور ناآگاه او اثر مى گذارد.

اين تعبير بى شباهت به تعبير فيض كاشانى و ديگر مفسرانى كه قبلًا گفته شد نيست، و در واقع تعبير نوينى است از همان معناى قديمى.

تا اينجا چهار تفسير براى نامه عمل ذكر شد كه از همه مناسب تر تفسير سوّم است.

به هر حال يا بايد بگوييم چون مسأله نامه اعمال در قرآن مجيد در آيات مختلف و در روايات فراوانى

ص: 85

وارد شده است ما بايد به آن ايمان داشته باشيم هرچند مفهوم و محتواى آن را تفصيلًا ندانيم، همان گونه كه در مسائل ديگرى از امور مربوط به آخرت با چنين وضعى روبه رو هستيم، يا اينكه نام اعمال همان مجموعه آثارى است كه عمل ما در بيرون وجود ما مى گذارد و در قيامت به فرمان الهى جمع آورى شده و در اختيار ما قرار مى گيرد، به تعبير ديگر مجموعه آثار تكوينى است كه مى توان آن را از جهاتى تشبيه به فيلم ها و نوارهاى ضبط صوت يا فسيل هاى حيوانات كرد، نمى گوييم عيناً چنين است، بلكه مى گوييم از جهاتى شبيه به آن است (دقت كنيد).

***

ص: 86

دشمن است عامل باز دارنده عجيبى از گناهان است.

به عكس نامه اعمال نيكوكاران سبب آبرو و اعتبار و افتخار آنها مى گردد، حتى از آنچه در مثال نوار و فيلم گفته شد برتر و بالاتر و موثرتر است و اين انگيزه مهمى بر اعمال نيك خواهد بود، منتها گاه ايمان ها ضعيف است، و گاه حجاب غفلت مايه دورى انسان از اين حقايق مهم مى گردد، و گرنه ايمان به اين اصل قرآنى براى تربيت هر انسانى كافى است.

و لذا در ضمن بعضى از دعاها (كه مسلماً همه آنها نيز درس هايى براى تربيت انسان ها هستند) روى اين معنا تكيه شده است، چنانكه در دعاى معروف كميل مى خوانيم: وَكُلُّ سَيّئَةٍ امَرْتَ بِاثْباتِها الْكِرامَ الكاتِبينَ، الَّذينَ وَ كَّلْتَهُمْ بِحِفْظِ ما يَكُونُ مِنَّى، وَ جَعَلْتَهُمْ شُهُوداً عَلىَّ مَعَ جَوارِحى، وَ كُنْتَ انْتَ الرَّقيبَ عَلَىَّ مِنْ وَرائِهمْ، وَ الشّاهِدَ لِما خَفِىَ عَنْهُمْ: «خداوندا! تمام گناهانى را كه به نويسندگان بزرگوار (از فرشتگان) دستور داده اى آنها را ثبت كنند بر من ببخش، همان فرشتگانى كه مأمورشان ساخته اى آنچه از من سر مى زند ضبط كنند، و آنها را علاوه بر اعضاى تنم شهود بر من قرار دادى، و در ماوراى آنها خودت مراقب من بوده اى، و گواه منى بر آنچه از آنها پنهان مانده است.

اين بحث را با حديث پر معنايى از امام صادق عليه السلام پايان مى دهيم:

در احتجاج طبرسى آمده است «مردى از امام صادق عليه السلام پرسيد علت وجود ملائكه مامور ثبت اعمال نيك و بد چيست؟ با اينكه مى دانيم خداوند «عالم السّر و الخفيات و ما هو اخفى» است و هر چيزى را كه مخفى تر از آن وجود ندارد مى داند؟!

امام عليه السلام در پاسخ فرمود: اسْتَعْبَدَهُم بِذلِكَ وَجَعَلَهُمْ شُهُوداً عَلى خَلْقِهِ لِيَكُونَ الْعِبادُ بِمُلازَمَتِهِمْ ايّاهُمْ اشَدَّ عَلى طاعَةِ للَّهِ مُواظَبَةً، وَ عَنْ مَعتصيَتِهِ اشَدَّ انْقِباضاً، وَكُمْ مِنْ عَبْدٍ يَهِمُّ بِمَعْصيَةٍ فَذَكَرَ مَكانَهُما فَارْعوى و كَفَّ، فَيَقُول رَبِّى يُرانى، و حَفَظَتى عَلىَّ بِذالِكَ تَشْهَدا!:

«خداوند اين فرشتگان را مأمور عبادت خود ساخته، و آنها را شهود بر بندگانش قرار داده، تا بندگان به خاطر ملازمت آنان بيشتر مواظب اطاعت الهى باشند، و از معصيت او بيشتر اجتناب كنند، و چه بسيار بندگانى كه تصميم بر گناه مى گيرند سپس به ياد اين دو فرشته مى افتند و خوددارى مى كنند و مى گويند: پروردگار ما، ما را مى بيند و فرشتگان حافظ اعمال نيز گواهى مى دهند».

***

ص: 87

ص: 88

كه مورد استشهاد ايشان است با آنچه در بالا آورديم در بعضى قسمت ها متفاوت است.(1)

ناگفته نماند كه از آيات سوره مطففين (آيه 7 و 18) ممكن است استفاده شود كه «ابْرارْ» و «فُجّارْ» «نيكان» و «بدان» نيز هريك كتابى مخصوص به خود دارند انَّ كِتابَ الْفُجّارِ لَفي سِجِّينٍ ... انَّ كِتابَ الْابْرارِ لَفى عِلِّيِّينَ و اين نوع چهارمى از نامه هاى اعمال محسوب مى شود.

به هر حال واضح است كه منافاتى در ميان اين كتاب ها نيست، و هيچ مانعى ندارد كه يك «عمل» را براى محكم كارى و تأكيد در كتاب ها و دفترهاى متعدد ثبت كنند، مردم در زندگى دنياى خود نيز گاه چنين كارهايى را انجام مى دهند.

و در هر صورت اينها همه تأكيدى است براى اين حقيقت كه انسان كاملًا بيدار و هشيار باشد، و بداند اعمال او نه در يك جا كه در چندين جا ثبت و ضبط مى شود و امكان ندارد كارى از او سر زند و روز قيامت حساب نشود، و تازه در ماوراى همه اينها علم و آگاهى پروردگار است.

***

ص: 89

«هنگامى كه روز جمعه مى شود بر هر درى از درهاى مسجد فرشتگانى مى نشينند كه نام اشخاص را يكى بعد از ديگرى به ترتيب مى نويسند، و هنگامى كه امام (بر منبر) مى نشيند (قبل از شروع خطبه ها) آنها نوشته هاى خود را جمع كرده و براى استماع ذكر خدا مى آيند»!.(1)

5- از بعضى از روايات استفاده مى شود كه «حسنات» را فوراً مى نويسند اما «سيئات» را با يك مهلت خواهند نوشت (شايد از كار خود نادم شود و توبه كند).

اين بحث را با چند جمله پر معنا از دعاهاى معروف امام سجّاد على بن الحسين عليه السلام در «صحيفه سجاديه» پايان مى دهيم، و همه، در اين جمله ها با حضرتش همصدا مى شويم:

امام به پيشگاه خدا چنين عرضه مى دارد: الّلهُمَّ يَسِّرْ عَلَى الْكِرامِ الْكاتِبيْنَ مَؤُنَتَنا، وَ امْلَا لَنا مِنْ حَسَناتِنا صَحائِفَنا، وَ لا تُخْزِنا عِنْدَهُمْ بِسُوءِ اعْمالِنا(2) ... فَصَلِّ عَلى مُحمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْ خِتامَ ما تُحْصِى عَلَيْنا كَتَبَهُ اعْمالِنا تَوْبَةً مَقْبُولَةً:(3):

«پروردگارا! كار ما را بر فرشتگان بزرگوارى كه اعمالمان را مى نويسند آسان گردان، و نامه هاى اعمال ما را از حسنات ما پر نما، و ما را نزد آنها به خاطر اعمال بدمان رسوا مگردان ... خداوندا! بر محمد و آلش درود بفرست، و آخرين مطلبى را كه نويسندگان نامه اعمال ما مى نويسند توبه قبول شده اى قرار ده»!

ص: 90

ص: 91

2- وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّك احَداً.

(كهف 49)

3- يَوْمَ تَجِدُ كَلُّ نَفسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ انَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ امَداً بَعيداً.

(آل عمران 30)

4- وَبَدا لَهُمْ سَيّئاتُ ما كَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزُوُنَ

(زمر 48)(1)

5- سَيُطَوَّقُوْنَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ.

(آل عمران 180)

6- وَ اذَا الْجَحيمُ سُعِّرَتْ- وَ اذَا الْجَنَّةُ ازْلِفَتْ- عَلِمَتْ نَفْسٌ ما احْضَرَتْ

(تكوير 12 تا 14)

7- وَ لِكلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيهُمْ اعْمالَهُمْ وَ هُمْ لايُظْلَمُونَ.

(احقاف 19)

8- وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُوَ اعْلَمُ بِما يَفْعَلُونَ

(زمر 70)

9- وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ الَيْكُمْ وَ انْتُمْ لاتُظْلَمُونَ

(بقره 272)(2)

10- ثُمَّ تُوَفّى كُلٌّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ

(بقره 281، آل عمران 161)

11- يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها في نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِا نْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ

(توبه 35)(3)

ص: 92

12- انَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

(طور 16، تحريم 7)(1)

ترجمه:

1- در آن روز مردم به صورت گروه هاى مختلف از قبرها خارج مى شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود- پس هركس به اندازه سنگينى ذره اى كار خير انجام داده آن را مى بيند، و هركس به اندازه ذره اى كار بد كرده آن را مى بيند.

2- و همه اعمال خود را حاضر مى بينند و پروردگارت به احدى ظلم نمى كند.

3- روزى كه هركس آنچه را از كار نيك انجام داده حاضر مى بيند، و دوست دارد ميان او و آنچه از اعمال بد انجام داده فاصله زمانى زيادى باشد.

4- در آن روز اعمال بدى را كه انجام دادده اند براى آنها ظاهر مى شود، و آنچه را استهزاء مى كردند بر آنها واقع مى گردد.

5- ... به زودى در روز قيامت آنچه را درباره آن بخل ورزيدند همانند طوقى به گردن آنها مى افكنند!

6- در آن هنگام كه دوزخ شعله ور گردد و در آن هنگام كه بهشت نزديك شود، آرى در آن موقع هركس مى داند چه چيزى را آماده كرده است؟!

7- و براى هر كدام از آنان درجاتى است بر طبق اعمالى كه انجام داده اند، تا خداوند كارهاى آنها را بى كم و كاست به آنها تحويل دهد، و به آنها هيچ ستمى نخواهد شد!

8- و به هركس آنچه انجام داده است بى كم و كاست داده مى شود، و خدا نسبت به آنچه انجام مى دادند از همه آگاه تر است.

9- ... و آنچه را از اموال انفاق مى كنيد براى خودتان است (ولى) جز براى رضاى خدا انفاق نكنيد، و آنچه از اموال انفاق مى كنيد به شما داده مى شود و به شما ستم نخواهد شد.

ص: 93

10- و سپس به هركس آنچه را انجام داده باز پس داده مى شود.

11- در آن روز كه آن طلا و نقره را در آتش جهنم گداخته كرده و با آن پيشانى و پهلوها و پشت هايشان را داغ مى كنند (و به آنها مى گويند) كه اين همان چيزى است كه براى خود گنجينه ساختيد! پس بچشيد چيزى را كه براى خود اندوختيد!

12- ... تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد.

***

تفسير و جمع بندى

ص: 94

مى شود، هرچند بسيارى از مفسّران بر اثر عدم پذيرش تجسّم اعمال به دلائلى كه در آغاز به آن اشاره شد در اينجا واژه «جزاء» در تقدير گرفته اند، منظور حضور و مشاهده جزاى اعمال است و گاه گفته اند كه «رؤيت» در اينجا به معناى علم و معرفت است كه همان مشاهده با چشم عقل است، و گاه گفته شده منظور مشاهده نامه اعمال است، و مسلم است كه اين سه تفسير هر سه بر خلاف ظاهر آيه مى باشد، زيرا تقدير گرفتن «جزاء» يا «صحائف» اعمال مخالف ظاهر آيه است، و رؤيت به معناى مشاهده با چشم است، و رؤيت به معناى علم و معرفت معمولًا دو مفعول مى گيرد، در حالى كه در اينجا يك مفعول بيشتر ندارد (دقت كنيد).

شايان توجه اينكه «ابن عباس» با اينكه از قديم ترين مفسّران اسلام است مسأله تجسّم اعمال را در اينجا پذيرفته، و در روايتى كه از او نقل شده مى گويد:

لَيْسَ مِنْ مُؤمِنٍ وَ لا كافِرٍ عَمِلَ خَيْراً اوْ شَرّاً الّا اراهُ اللَّهُ ايّاهُ، امَّا الْمُؤْمِنُ فَيَغْفِرُ لَهُ سَيِّئاتَهُ، وَ يُثيبُهُ بِحَسَناتِهِ و امَّا الْكافِرُ فَيَرُدُ حَسَناتَهُ تَحْسيراً لَهُ

«هيچ مؤمن و كافرى نيست كه عمل نيك يا بدى انجام داده مگر اينكه خدا عملش را به او نشان مى دهد، اما مؤمن سيئاتش را مى بخشد و حسناتش را ثواب مى دهد، و اما كافر حسناتش را رد مى كند تا گرفتار حسرت شود».(1)

در احاديث معصومين عليهم السلام كه ناظر به تفسير آيات فوق است نيز تعبيراتى آمده كه گواه بر تجسّم اعمال است، مثلًا در حديثى از امير مؤمنان على عليه السلام مى خوانيم كه فرمود:

فَمَنْ كانَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ عَمِلَ فى هذِهِ الدُنْيَا مِثْقالَ ذَرَّةٍ مِنْ خَيْرٍ وَجَدَهُ، وَ مَنْ كانَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ عَمِلَ فى هذِهِ الدُنْيا مِثْقالَ ذَرَّةٍ، مِنْ شَرٍّ وَجَدَهُ:

«هركس از مؤمنان در اين دنيا به اندازه سنگينى ذره اى كار نيك انجام دهد آن را مى يابد، و هر كدام از مؤمنين در اين دنيا به اندازه سنگينى ذره اى كار شر انجام داده باشد آن را مى يابد».(2)

***

در دوّمين آيه به تعبير ديگرى در اين زمينه برخورد مى كنيم، بعد از آنكه اشاره به نامه اعمال مى كند،

ص: 95

مى فرمايد: «آنها همه اعمال خود را حاضر مى بينند».

وَوَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً.

بنابراين هرچه مى كشند از عمل خويش مى كشند «و پروردگار تو به هيچ كس ستم نمى كند».

وَ لا يَظْلِمُ رَبّكَ احَدَاً.

باز در اينجا جمعى از مفسّران كه مسأله تجسّم عمل براى آنها غير مقبول بوده گاه آيه را به معناى حضور نوشته هاى اعمال در نامه عمل تفسير كرده اند، و گاه به معناى حضور جزاى اعمال ولى بعضى، احتمال حضور نفس عمل را نيز داده اند.(1)

به گفته مرحوم علّامه طباطبايى در الميزان ذيل آيه نيز مى تواند تأييدى بر اين مطلب باشد، چرا كه حضور خود عمل براى اثبات نفى ظلم از پروردگار بهتر و واضح تر است (دقت كنيد).

در سوّمين آيه همان تعبير با صراحت و عموميت بيشترى مطرح شده، زيرا در آيه قبل سخن از كافران و مجرمان بود، ولى در اينجا مى فرمايد: «روزى كه هركس آنچه را از كار نيك انجام داده حاضر مى بيند، و دوست مى دارد ميان او و آنچه از اعمال بد انجام داده فاصله زمانى زيادى باشد».

يَوْمَ تَجِدُ كُلٌ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوْءٍ تَوَدُّ لَوْ انَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ امَداً بَعيداً.

در تفسير اين آيه دو معنا ذكر شده: نخست اينكه هركس هر كار خوب و بدى انجام داده در آن روز حاضر مى بيند، دوم اينكه هركس هر كار خوبى كرده باشد حاضر مى بيند، و دوست دارد ميان او و كار بدش فاصله زيادى باشد (اين تفاوت مربوط به آن است كه در كجاى آيه وقف كنيم بعد از محضراً يا بعد از سؤء).(2)

ولى نتيجه در هر دو يكى است، چرا كه از معناى دوّم نيز استفاده مى شود كه اعمال سوء او نزد وى حاضر است هرچند آرزو مى كند با آن فاصله زيادى داشته باشد.

اين احتمال نيز از سوى بعضى از مفسّران داده شده است كه مجرمان دوست مى دارند بين آنها و بين آن روز فاصله زيادى باشد.(3)

قابل توجّه اين كه معمولًا انسان آرزو مى كند ميان او و امورى كه مورد تنفّر اوست فاصله مكانى

ص: 96

زيادى باشد در حالى كه «امد بعيد» كه در آيه آمده به معناى فاصله زمانى دور است، ممكن است اين تعبير به خاطر آن باشد كه در فاصله هاى مكانى احتمال حضور و تصادم بيشتر است اما در فاصله زمانى، احتمال برخورد به هيچ وجه ممكن نيست، مثلًا كسى كه در سال هاى جنگ هاى جهانى در منطقه دور دستى از صحنه جنگ بوده باز كم و بيش احساس نگرانى مى كرده، اما آنها كه فاصله زمانى زيادى با اين جنگ ها دارند طبيعى است كه هيچگونه احساس نگرانى نكنند.

بايد توجّه داشت كه «امَد» هميشه براى زمان مى آيد، و به گفته راغب در مفردات معناى آن با «ابد» نزديك است، با اين تفاوت كه «ابد» زمانى است كه هيچ حدّ محدودى ندارد، ولى «امد» داراى حدّ مجهولى است در آيه قبل سخن از حضور اعمال بود، و در اين آيه سخن از احضار اعمال است، يعنى مطلبى افزون تر در برابر دارد، طبق اين آيه خداوند به قدرت مطلقه اش تمام اعمال نيك و بد را احضار مى فرمايد، چه صاحبان اعمال بخواهند و چه نخواهند، و لذا بعضى از مفسّران گفته اند اين تعبير از تعبير آيه پيشين هول انگيزتر است.

***

در چهارمين آيه باز با تعبير تازه اى در اين زمينه روبه رو مى شويم مى فرمايد:

«در آن روز اعمال بدى را كه انجام داده اند براى آنان آشكار مى شود».

وَ بَدالَهُمْ سَئَّاتُ ما كَسَبُوا.

و عذاب و كيفر الهى «و آنچه را مسخره مى كردند (از مسائل مربوط به قيامت و عذاب و كيفر الهى) بر آنها واقع مى شود».

وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزؤُنَ

«بَدا» از ماده «بَدْو» به معناى آشكار شدن كامل است و «باديه» را از اين جهت «باديه» گفته اند كه سرزمينى است آشكار بر خلاف شهرها با آن خانه ها و كوچه هاى پر پيچ و خم كه معمولًا در گذشته در درون ديوارهاى بلندى بنام «سور بلد» پنهان بودند.

«سَئَّاتُ ما كَسَبُوا» به معناى اعمال سوء است، ولى بعضى آن را به معناى كيفرهاى اين اعمال تفسير كرده اند، يا اينكه واژه جزا را در تقدير گرفته اند، ولى ظاهر آيه اين است كه اعمال سوء آنها در آن روز به

ص: 97

وضوح آشكار مى شود، زيرا «سيئات» جمع «سيئه» به معناى «عمل بد» است نه به معناى «بدى عمل» (دقت كنيد).

اين تعبير ممكن است اشاره به آن باشد كه بسيارى از اعمال سوء در اين عالم چهره واقعى خود را مخفى مى دارد، مانند اعمال ريايى كه براى غير خدا انجام شده است، ولى در آن روز كه روز بروز و ظهور است چهره واقعى تمام اعمال آشكار مى گردد، چنانكه در حديثى از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود: هِيَ الاعْمالُ حَسَبُوها حَسَناتٍ فَوَجَدُوها فى كَفَّةِ السَّيِّئاتِ!: «اين همان اعمالى است كه آن را حسنه مى پنداشتند در آن روز آن را در ترازوى عمل در كفه سيئات مى بينند»! (تعبير اين حديث به نوبه خود شاهد ديگرى بر مسأله تجسّم عمل است).(1)

***

در پنجمين آيه باز با تعبير جديد درباره اين موضوع مواجه مى شويم، بعد از آنكه از بخيلان مذمت مى كند و مى گويد اين كار به نفع آنها نيست بلكه به زيان آنهاست، مى افزايد: «به زودى در قيامت آنچه را درباره آن بخل ورزيدند به صورت طوقى (سنگين) به گردن آنها مى افكنند»!.

سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ.

از اين تعبير استفاده مى شود اموالى كه حقوق واجب آنها پرداخته نشده و كسى از آن استفاده ننموده در قيامت همچون طوقى به گردن بخيلان خواهد افتاد، همان گونه كه در دنيا نيز سنگينى آن بر دوش آنها است بى آنكه بهره اى از آن بگيرند!.

در تفسير عيَّاشى از امام باقر عليه السلام نقل شده كه در توضيح معناى اين آيه فرمود!

ما مِنْ عَبْدٍ مَنَعَ زَكاةَ مالِهِ الَّاجَعَلَ اللَّهُ ذلِكَ يَوْمَ الْقِيامَةِ ثُعْباناً مِنْ نارٍ مُطَوَّقاً فى عُنُقِهِ!:

«هيچ بنده اى نيست كه از پرداختن زكات خوددارى كند مگر اينكه خداوند آن را روز قيامت مبدل به اژدهايى آتشين مى كند كه طوق گردن او مى شود».(2)

در اينكه منظور از بخل نمودن در «آنچه خداوند از فضلش به آنها داده است» چيست؟ بعضى از مفسّران آنرا ناظر به مسأله بخل در مورد علم و دانش دانسته اند، به قرينه شأن نزولى كه از ابن عباس نقل

ص: 98

كرده اند كه آيه درباره كتمان يهود نسبت به نشانه هاى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نازل شده است.(1)

اين در حالى است كه در روايات متعدد آيه به عنوان مانع الزكاة تفسير شده است، و بعيد نيست كه آيه مفهوم وسيع و گسترده اى داشته باشد و همه مواهب الهى را از آنچه گفته شد و غير آن را شامل شود.

باز در اينجا مى بينيم كه جمعى از مفسران ظاهر آيه را نپذيرفته و آن را به جزاى اعمال تفسير كرده اند، و يا گفته اند منظور اين است كه آنها را در قيامت «مكلف» مى كنند تا مثل آن اموال را بياورند در حالى كه قادر نيستند (يعنى آنچه بر گردن آنهاست تكليف است نه خود (اموال).

ولى اين تفسيرها علاوه بر اينكه دليلى ندارد، و مخالف ظاهر آيه است، با روايات متعددى كه از پيشوايان دين در تفسير آيه نقل شده سازگار نيست.

***

در ششمين آيه باز ديگر با تعبير «حضور و احضار عمل» روبه رو مى شويم، مى فرمايد: «در آن زمان كه دوزخ شعله ور گردد و بهشت نزديك شود هركسى مى داند چه چيزى را حاضر ساخته است»؟!.

وَ اذَا الْجَحيمُ سُعِّرَتْ- وَ اذَا الْجَنَّةُ ازْلِفَتْ- عَلِمَتْ نَفْسٌ ما احْضَرَتْ

مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى گويد: ما احْضَرَتْ به معناى ما وَجَدَتْ حاضراً مِنْ عَمَلِها مى باشد (يعنى آنچه را از اعمال خود حاضر مى يابد).

و عجب اينكه به دنبال آن مى گويد: احضار اعمال يك معناى مجازى دارد چون عمل چيزى نيست كه باقى بماند زيرا بعد از انجام نابود مى شود، پس منظور اين است كه حساب هيچكدام فرو گذار نمى شود! و بعضى گفته اند منظور حاضر يافتن نامه هاى اعمال است.(2)

بعضى نيز آن را به معناى يافتن عقاب اعمال تفسير كرده اند.

در حالى كه همان گونه كه در توضيحات خواهد آمد عمل هرگز فانى نمى شود.

و پيوسته باقى مى ماند و هيچ مانعى ندارد كه در آن روز به صورت مناسبى مجسم گردد.

احضار عمل خواه به معناى «حاضر ساختن» باشد يا «حاضر يافتن» (چون به هر دو معنا تفسير شده)

ص: 99

گواهى بر مقصود ما در اين بحث است.

***

ص: 100

نخواهد شد».

ثُمَّ تُوَفى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ

وُفِّيَتْ وَ تُوَفّى وَ يُوَفِّى همه از ماده «وفا» است كه به معناى رسيدن به كمال است، و تَوْفِيَة به معناى پرداختن چيزى به طور كامل مى باشد و تَوَفّى به معناى گرفتن چيزى به طور كامل است.

بايد توجه داشت كه قرآن در بعضى از موارد مى گويد: «صابران پاداش خود را بى حساب مى گيرند».

انَّما يَوَفّى الصَّابِرُونَ اجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ (زمر 10)

ولى در آيات فوق و بعضى ديگر از آيات قرآن مى گويد: خود اعمال را دريافت مى دارند، و چنانكه خواهيم گفت اين دو با يكديگر منافات ندارد، چرا كه از مجموع آيات قرآن استفاده مى شود و در آن روز هم پاداش و كيفر به اعمال تعلق مى گيرد، و هم نفس اعمال آدمى نزد او خواهد آمد، اين درست به آن مى ماند كه اگر انسان از مقررات رانندگى تخلف كند احياناً هم گرفتار خسارت تصادف ها مى شود، و هم مشمول جريمه!

و اينكه بسيارى از مفسران تمام اين آيات را كنايه از پرداخت جزاى اعمال گرفته اند سخنى است كه دليل روشنى ندارد، بلكه چنانكه ديديم بسيارى ديگر از آيات قرآن و احاديث فراوانى كه بعداً اشاره خواهد شد همه گواه بر تجسم اعمال انسان در آن روز است، و لذا ما اين آيات را بر همان معنى ظاهرش رها مى سازيم و بر اساس آن بحث تجسّم اعمال را بنا مى نهيم همان گونه كه جمعى از محققان اهل تفسير و حديث چنين كرده اند.

***

در يازدهمين آيه بعد از اشاره به اموالى كه مردم به صورت گنجينه در مى آورند و در راه خدا انفاق نمى كنند و عذاب دردناكى كه دامان آنها را مى گيرد مى فرمايد: «اين عذاب دردناك روزى است كه آن سكه ها را در آتش جهنم گرم و سوزان كرده با آن صورت ها و پهلوها و پشت هايشان را داغ مى كنند (و به آنها مى گويند) اين همان چيزى است كه براى خود گنجينه مى ساختيد! پس بچشيد آنچه را براى خود گنج كرديد»!

يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فى نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ ظُهُوُرُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لإنْفُسِكُمْ فَذُقوا ما كُنْتُمْ

ص: 101

تَكْنِزُونَ

اين آيه به روشنى مى گويد: درهم و دينارهايى كه به صورت گنج در آمدند و در راه خدا هرگز مصرف نشدند در صحنه قيامت ظاهر مى شوند، و در آتش دوزخ گداخته خواهند شد و بر پيشانى و پشت و پهلوى زراندوزان مى گذارند، و به آنها مى گويند اينها همان گنجينه هاى شماست! (دقت كنيد).

در اينكه چرا اين اعضاء سه گانه را داغ مى نهند؟ بعضى گفته اند به خاطر اينكه قسمت عمده بدن را شامل مى شود.(1)

و بعضى گفته اند به خاطر اين است كه نخست در برابر مستمندان چهره درهم مى كشيدند سپس پهلوى تهى مى كردند و بعد پشت مى نمودند، لذا بر اين اعضاء سه گانه كه وسيله بى اعتنائى به محرومان بوده در آن روز داغ مى نهند.

و گاه گفته شده زراندوزان هنگامى كه به مقصود خود نائل مى شوند نخست آثار فرح در صورتشان نمايان مى شود، و بعد به خوردن از بهره اين اموال مشغول مى شوند به گونه اى كه پهلوهايشان بالا مى آيد، و از آن لباس هاى فاخر تهيه مى كنند و بر پشت مى افكنند، به همين دليل اين سه عضو محل مجازات آنهاست.(2)

درست است كه اين آيه صريحاً تجسّم اعمال را بيان نمى كند، بلكه فقط حضور آن اموال را در آن صحنه نشان مى دهد، ولى همين تعبير مى تواند اشاره اى به مسأله تجسّم اعمال باشد، با اينكه ظاهراً اين سكه ها و اين اموال محو ونابود مى گردد ولى در آنجا حكم معاد، بازگشت مى نمايد و اعمال آنها به صورت داغ نهادن بر چهره و پشت و پهلو تجسّم مى يابند!

در اينكه منظور از كنز (گنج) در اينجا چيست؟ گفتگو بسيار است ولى بدون شك «كنز» مفهوم گسترده اى دارد كه هرگونه مال پر قيمتى را كه جمع آورى كنند و در جايى ذخيره و پنهان نمايند شامل مى شود.

با اين حال آيا مفهوم آيه اين است كه هركس ثروتى اضافه بر نيازمندى هاى زندگى جمع آورى كرده و كنارى بنهد، حرام است، و مشمول اين مجازات الهى خواهد شد؟ و يا اينكه آيه مربوط به كسانى است

ص: 102

كه حقوق واجب شرعى مانند زكات و غير آن را نمى پردازند اما كسى كه حقوق واجب را ادا كند كار حرامى مرتكب نشده و مشمول اين مجازات نخواهد بود.

معروف در ميان فقهاء و مفسّران و محدثان معناى دوّم است، و احاديث متعددى در اين زمينه در منابع اسلامى (اعم از منابع شيعه و اهل سنت) وارد شده است» چنان كه در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم:

اىُّ مالٍ ادَّيَتْ زَكاتَهُ فَلَيْسَ بِكَنْزٍ:

«هر مالى كه زكات آن اداء شود كنز نيست».(1)

اين احتمال نيز وجود دارد كه هرگاه جامعه اسلامى بر اثر سرمايه هاى راكد گرفتار مضيقه و مشقّت شود بر سرمايه داران واجب است كه آن را از طريق انفاق يا سرمايه گذارى براى توليد كار و تأمين نيازمندى ها، مصرف كنند، و چنان كه در چنين شرايطى اموال خود را از جريان خارج ساخته و كنز نمايند مشمول آيه فوق خواهند شد، و شايد حديثى كه از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل شده كه فرمود:

ما زادَ عَلَى ارْبَعَةِ آلافٍ فَهُوَ كَنْزٌ ادَّى زَكاتَهُ اوْلَمْ يُؤَدِّها وَ ما دُوْنَها فَهِيَ نَفَقَةٌ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ اليمٍ

«آنچه بيش از چهار هزار (درهم) باشد «كنز» محسوب مى شود، خواه زكاتش را داده باشد يا نه، و بيش از آن هزينه زندگى (ساليانه) است، پس اين گونه افراد را به عذاب دردناك بشارت ده».(2)

***

ص: 103

«جزا داده نمى شويد مگر به اعمالتان».

و در آيه 90 نمل مى فرمايد: هَلْ تَجْزَوْنَ الَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

«آيا جزاى شما جز اعمال شما خواهد بود»؟! و در 52 يونس مى خوانيم

هَلْ تُجْزَوْنَ الَّا بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ

«آيا جزايى جز آنچه انجام مى داديد به شما داده مى شود»؟!.

و تعبيرات ديگرى از همين قبيل با مختصرى تفاوت بنابراين ظاهر اين آيات اين است كه جزاى انسان همان اعمال اوست، آرى اعمال اوست كه به سوى او باز مى گردد، و او را آزار مى دهد، يا غرق فرح و شادى و سرور مى كند، و اين دليل روشنى است بر مسأله تجسم اعمال و بازگشت اعمال انسان به سوى او و نيز تأكيد مجددى است بر مسأله عدالت خداوند، چرا كه آنچه انسان مى كشد از اعمال خود مى كشد!.

در اينجا باز مى بينيم بعضى كلمه «باء» را در تقدير گرفته اند (باء سببيت) و گفته اند در تقدير بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ است يعنى جزا شما به سبب اعمالى است كه انجام مى داديد(1) در حالى كه تقدير خلاف ظاهر است، و بدو دليل جائز نيست، و در آيات فوق نيازى به تقدير نمى بينيم، چه مانعى دارد خود اعمال انسان در آن حاضر گردد و بخش عمده اى از جزاى او را تشكيل دهد؟.

مرحوم علامه طباطبايى در تفسير الميزان ذيل آيه 7 سوره تحريم مى گويد:

اىْ انَّ الْعَذَابَ الَّذى تُعَذَّبُونَ بِه هُوَ عَمَلُكُمُ السَّى ء الَّذِى عَمِلْتُمُوهُ وَ قَدْ بَرَزَ لَكُمْ الْيَوْمَ حَقيقَتُهُ»:

«يعنى عذابى كه شما گرفتار آن مى شويد همان عمل سوء شماست كه انجام داديد و امروز حقيقت آن ظاهر و آشكار شده».(2)

***

از مجموع آياتى كه در بالا تفسير آن را دانستيم به خوبى روشن مى شود كه اگر ظواهر اين آيات را دستكارى نكنيم، تأويل و توجيهى براى آن در نظر نگيريم، و تقدير جمله يا كلمه اى براى آن قائل نشويم، و به تعبير روشن تر ظواهر آيات را آنچنان كه هست صاف و درست تفسير كنيم از آنها استفاده مى شود در

ص: 104

قيامت و در دادگاه عدل الهى، يا مراحل ديگر آن روز، اعمال ما مجسّم مى گردد و به صورت هاى مناسبى در برابر ما ظاهر مى شود.

اعمال بد به صورت موجوداتى زشت و زننده موذى و ناراحت كننده، و اعمال خوب به صورت موجوداتى زيبا و جالب و دلپذير و روح بخش در آن صحنه ظاهر مى گردند، و همراه صاحبانش خواهند بود.

***

ص: 105

او دفن مى شوى در حالى كه تو مرده اى، اگر او گرامى باشد تو را گرامى مى دارد، و اگر پست باشد تو را تسليم (بدبختى) مى كند.

او فقط با تو محشور مى شود، تو نيز فقط با او، و تنها از او سؤال مى شوى، پس آن را صالح قرار ده، چرا كه اگر صالح باشد موجب آرامش تو است، و اگر فاسد باشد مايه وحشت تو است، و او عمل تو است!.

جالب اينكه در ذيل اين روايت آمده است كه «قيس بن عاصم» عرضه داشت: يا رسول اللَّه! دوست دارم اين كلام در قالب اشعارى ريخته شود تا به آن در برابر كسانى كه نزد ما هستند مفتخر باشم، و آن را ذخيره كنم، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دستور داد «حسان بن ثابت» را حاضر كنند، ولى مردى بنام «صلصال بن صلصال» در خدمت حضرت صلى الله عليه و آله و سلم حاضر بود، عرض كرد اى رسول خدا! ابياتى به نظرم رسيده گمان مى كنم موافق مقصود قيس باشد، فرمود بخوان! او اشعارى خواند كه بعضى از آن چنين است:

تَجَنَّبْ خَليطاً مِنْ مَقالِكَ انَّماقَرينُ الْفَتى فى الْقَبْرِ ما كانَ يَفْعَلُ

وَ لَنْ يَصْحَبَ الانْسانَ مِنْ قَبْلِ مَوْتِهِ وَ مِنْ بَعْدِهِ الَّا الذَّى كانَ يَعْمَلُ!

از سخنان پراكنده بپرهيز كه همنشين انسان در قبر اعمال اوست.

و هيچ چيز قبل از مرگ و بعد از مرگ با انسان مصاحبت نمى كند مگر عمل او.(1)

2- در حديث ديگرى از ابو بصير از امام باقر عليه السلام يا امام صادق عليه السلام آمده است: «هنگامى كه بنده مؤمن مى ميرد همراه او در قبر شش صورت وارد مى شود كه يك صورت از همه زيباتر است ... صورتى در طرف راست، صورتى در طرف چپ، صورتى در پيش رو، و ديگرى در پشت سر، و ديگرى در پائيين پا، و آن صورتى كه از همه زيباتر است بالاى سر او قرار مى گيرد، و هرگاه عذابى از سمت راست آيد صورت سمت راست مانع مى شود، و همچنين از پنج جهت ديگر.

صورتى كه از همه زيباتر است خطاب به بقيه كرده مى گويد: شما كيستيد؟ خدا جزاى خيرتان دهد، صورت طرف راست مى گويد: من نمازم، و آن كه دست چپ است مى گويد من زكاتم، و آن كه پيش رو است مى گويد: روزه ام و آنكه پشت سر است مى گويد: حج و عمره ام و آنكه پايين پاست مى گويد من

ص: 106

نيكى هايى هستم كه نسبت به برادرانت كردى سپس آنها به آن صورت زيبا مى گويند: تو كيستى كه از همه زيباترى ... مى گويد:

انَا الْوَلايَةُ لِالِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله و سلم «من ولايت آل محمّدم»!(1)

3- در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه فرمود: «جبرئيل به من گفت:

يا مُحَمَّدُ! عِشْ ما شِئْتَ فَانّكَ مَيِّتّ ... وَ اعْمَلْ ما شِئْتَ فَانّكَ مُلاقِيه:

«اى محمد! هرچه مى خواهى عمر كن ولى سرانجام بدرود حيات خواهى گفت، و هر عملى مى خواهى انجام بده كه سرانجام آن را ملاقات خواهى كرد».(2)

4- باز در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم:

انّ الْمُؤْمِنَ اذا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ صُوِّرَ لَهُ عَمَلُهُ فى صُوْرَةٍ حَسَنَةٍ فَيَقُولُ لَهُ ما انْتَ؟ فَوَ اللَّه انِّى لاراكَ امْرَأَ صِدْقٍ، فَيَقُوُلُ لَهُ انا عَمَلُكَ فَيَكُوْنُ لَهُ نُوْرَاً وَ قائِدَاً الى الْجَّنَةِ ... «هنگامى كه مؤمن از قبرش (در قيامت) خارج مى شود عمل او در صورت زيبايى در برابر او ظاهر مى شود و مى گويد: تو كيستى كه به خدا سوگند من تو را شخصى صادقى مى بينم؟ او در جوابش مى گويد: من عمل توام، و او براى مؤمن نور و روشنايى و راهنما به سوى بهشت است».(3)

5- و بالاخره در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: اذا وُضِع الْمَيِّتُ فى قَبْره مُثِّلَ لَهُ شَخْصٌ وَ قالَ لَهُ يا هذاكُنَّا ثَلاثَةً، كانَ رِزْقُكَ فَاْنْقَطَعَ بِانْقطاعٍ اجَلِكَ، وَ كانَ اهْلُكَ فَخَلَّفُوكَ وَ انْصَرَفُوا عَنْكَ وَ كُنْتُ عَمَلُكَ فَبَقَيْتُ مَعَك، اما انِّى كُنْتُ اهْوَنُ الثّلاثَةِ عَلَيْكَ!:

«هنگامى كه ميّت در قبر گذارده مى شود، شخصى در برابر او نمايان مى گردد و به او مى گويد: اى انسان! ما سه چيز بوديم: يكى رزق تو بود كه با پايان عمرت قطع شد، و ديگرى خانواده ات بودند كه تو را گذاشتند و رفتند، و من عمل توام كه با تو مانده ام ولى من از هر سه براى تو كم ارزش تر بودم.(4)

احاديث در اين زمينه بسيار است از جمله احاديث معراج كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم از كنار بهشت و دوزخ مى گذرد، و هر گروهى از بدكاران را به عذاب و كيفرى شبيه اعمال خود گرفتار ديد و نيز امال نيكو كاران را مشاهده كرد كه سبب پيدايش مرافق تازه اى در بهشت مى شود.

ص: 107

اخبارى كه درباره غيبت وارد شده و تجسّم آن را به صورت پاره گوشت گنديده اى كه غيبت آن را تناول مى كند بيان مى داد شاهد ديگرى بر اين مدّعاست.

از مجموع روايات و آيات گذشته به خوبى مى توان نتيجه گرفت كه اعمال آدمى در صورت هاى مناسبى در عالم برزخ و قيامت، مجسّم مى گردد، حتّى تعبير الذَّينَ يَأكُلُونَ امْوالَ الْيَتامى ظُلْماً انَّما يَأكُلُونَ في بُطُونِهِمْ ناراً:

«كسانى كه اموال يتيمان را از روى ظلم و ستم مى خوردند، فقط در شكم خود آتش داخل مى كنند» (نساء- 10) نشان مى دهد كه باطن عمل در عالم دنيا نيز از نوعى تجسّم برخوردار است به طورى كه مال يتيم در باطن به شكل آتش سوزان است، هر چند كسانى كه چشم واقع بين ندارند آن را نمى بينند.

دليلى ندارد كه همه اين آيات و روايات را بر معناى مجازى و كنايى حمل كنيم، و همه را تأويل و توجيه نماييم، با اينكه عمل به ظواهر آنها بى مانع است و مشكلى ايجاد نمى كند، چنانكه شرح آن خواهد آمد.

***

ص: 108

تبديل به انرژى ديگرى مى شوند، آن انرژى نيز ممكن است چندين بار تغيير شكل دهد، ولى به هر حال نابود نمى گردد، حركات دست و پاى ما نيز نوعى انرژى است، اين انرژى ميكانيكى هرگز نابود نمى شود، ممكن است تبديل به انرژى حرارتى يا انرژى ديگر گردد، خلاصه اينكه نه تنها مواد اين جهان كه انرژى هاى آن نيز ثابت و پايدارند، هر چند تغيير شكل مى دهند.

ديگر اينكه اين نكته نيز با مطالعات دانشمندان و آزمايش هاى آنها به ثبوت قطعى رسيده است كه ميان «مادّه» و «انرژى» رابطه نزديكى است، يعنى ماده و نيرو دو مظهر از يك حقيقتند، و «ماده» همان نيروى متراكم و فشرده است، و «نيرو» همان ماده گسترده، و لذا در شرائط معينى مى توانند تبديل به يكديگر شوند.

انرژى اتمى چيزى جز تبديل «ماده» به «انرژى» نيست يا به تعبير ديگر شكافتن دانه هاى اتم و آزاد كردن انرژى آن.

هم اكنون ثابت شده كه انرژى حرارتى خورشيد چيزى جز انرژى اتمى كه از انفجار اتم هاى خورشيد سرچشمه مى گيرد نيست و به همين دليل هر شبانه روز مقدار زيادى از وزن خورشيد كم مى شود هرچند اين مقدار در برابر وزن و حجم خورشيد ناچيز است.

بدون شك همان گونه كه ماده قابل تبديل به انرژى است، انرژى نيز قابل تبديل به ماده است، يعنى اگر نيروها و انرژى هاى پخش شده را بار ديگر متراكم، و حالت جسميت و جرم به خود بگيرد، به صورت جسمى نمايان مى شود.

بنابر اين هيچ مانعى ندارد كه اعمال و گفتار ما كه انرژى هاى مختلفى هستند و هرگز محو و نابود نمى شوند، بار ديگر به فرمان پروردگار جمع آورى شده و به صورت جسمى درآيند، و مسلم است كه هر عمل جسمى خواهد شد متناسب با ويژگى هايش، نيروهايى كه راه اصلاح و خدمت و درستى و تقوى به كار گرفته شده به صورت زيبايى متناسب آن در مى آيد، و نيروهايى كه در راه جور و ستم و زشتى و فساد به كار رفته به صورت زشت و ناپسند و تنفرآميز مجسّم مى گردد!.

بنابراين مسأله تجسّم اعمال را مى توان يكى از معجزات علمى قرآن محسوب داشت و در آن روز كه مسأله بقاء انرژى ها، و تبديل ماده به انرژى و بالعكس، مطلقاً در ميان دانشمندان مطرح نبود، با صراحت در آيات و روايات عنوان گرديد.

ص: 109

بنابراين نه مشكلى از ناحيه «عرض» بودن اعمال وجود دارد، و نه مشكلى از ناحيه نابودى آنها، زيرا همان گونه كه گفتيم اعمال نابود نمى شود، و عرض و جوهر در حقيقت جلوه هاى يك حقيقتند، اين مطلب با توجه به حركت جوهرى آشكارتر مى شود! زيرا قائلين به حركت جوهرى از حركاتى كه در عرض واقع مى شود براى حركت در جوهر استدلال مى كنند و معتقدند اينها از هم جدا نيتسند (دقت كنيد).

اين نكتة را نيز مناسب است براى تكميل مطلب، يادآور، شويم:

دانشمند معروف فرانسوى «لاوازيه» اصل «بقاء ماده» را با تلاش پيگير خود كشف كرد، و اثبات نمود كه مواد جهان هرگز از ميان نمى رود، بلكه دائماً تغيير صورت مى دهد.

ولى چيزى نگذشت كه «پير كورى و همسرش» براى نخستين بار رابطه ميان انرژى و ماده را از مطالعه روى اجسام راديو اكتيو (اجسامى كه اتم هاى ناپايدار دارند و تدريجاً قسمت هايى از آنها تبديل به انرژى مى شود) كشف كردند و قانون بقاء ماده تبديل به «قانون بقاء «ماده- انرژى» شد، و به اين ترتيب اصل بقاء ماده متزلزل گرديد، و اصل بقاء مجموعه ماده- انرژى جهان جانشين آن گشت، و كم كم مسأله تبديل ماده به انرژى از طريق شكستن اتم به وسيله دانشمندان جنبه عملى به خود گرفت، و معلوم شد كه اين دو (ماده و انرژى) رابطه نزديك با هم دارند و قابل تبديل به يكديگرند، و به عبارت ديگر دو شكل از يك حقيقتند.

اين كشف بزرگى علمى تحول شگرفى در مطالعه دانشمندان و مسائل عملى ايجاد كرده، و وحدت عالم هستى را بيش از پيش به اثبات رساند.

اين اصل در مسأله معاد و بحث تجسّم اعمال انسان و دفع اشكالاتى كه پيشينيان در اين مسأله داشته اند به ما كمك فراوان مى كند و موانعى را كه بر راه اثبات تجسّم، فكر مى كردند بر مى دارد.

***

ص: 110

محشر مى شوند، صورت هايى كه مناسب خلق و خوى آنهاست، آنها كه قلبى مملو از نور ايمان داشتند چهره هايى سفيد و نورانى دارند، و به عكس آنها كه قلبهايى تاريك از ظلمت كفر داشتند چهره هايشان سياه و تاريك است، چنانكه قرآن مى گويد:

يَوْمَ تَبْيَضَ وُجُوهٌ وَ تَسْؤَدُّ فَامَّا الذَينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ اكَفَرْتُمْ بَعْدَ ايمانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُرونَ- وَ امَّا الذّينَ ابْيَضَتْ وُجُوهُهُمْ فَفى رَحْمَةِ اللَّه هُمْ فيها خالِدُونَ

«روزى كه كه صورت هايى سفيد و صورت هايى سياه مى شوند، اما آنها كه صورتهايشان سياه است (به آنها گفته مى شود) آيا بعد از ايمان كافر شديد؟ پس بچشيد عذاب را به خاطر كفرتان؟ و اما آنها كه چهرهايشان سفيد است در رحمت خداوند خواهند بود و جاودانه در آن مى مانند» (آل عمران 106 و 107).

و در جاى ديگر درباره سرنوشت گنهكاران در قيامت مى فرمايد:

كَانَّما اغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَيْلِ مُظْلِماً:

«آنچنان صورتهايشان تاريك است كه گويى پاره هاى شب ظلمانى صورتشان را پوشانده»! (يونس 27).

يكى آن روز روز ظهور و بروز است، و خلق و خوى هاى درون و ملكات نفسانى ظاهر و آشكار مى گردد تمام جسم انسان را به رنگ خود در مى آورد.

هر خيالى كو كند در دل وطن روز محشر صورتى خواهد شدن!

سيرتى كان در وجودت غالب است هم بر آن تصوير حشرت واجب است

در آيه 18 سوره نبأ آمده است: يَومَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ فَتَأَتُونَ افْواجاً:

«روزى كه در صور دميده مى شود و شما به صورت فوج وارد محشر مى شويد».

بعضى از مفسران بزرگ در تفسير اين آيه حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل كرده اند كه خلاصه اش چنين است:

جمعى ياران پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در منزل ابو ايّوب انصارى در محضر آن حضرت بودند «معاذبن جبل» از تفسير آيه فوق سؤال كرد، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: اى معاذ!

از مطلب عظيمى سؤال كردى! سپس اشك از ديدگان مباركش جارى گشت، بعد فرمود: ده گره از

ص: 111

امت من جداگانه در قيامت محشور مى شوند و با ساير مسلمانان متفاوتند، بعضى به صورت حيوانات، و بعضى نابينا، و بعضى كر و لال، و بعضى چنان متعفن و بد بو هستند كه از مردار نيز گنديده ترند! سخن چين ها به صورت بوزينه ها، حرام خوارها به صورت خوك ها، حاكمان ظالم نابينا، خود پسندان، كر و لال، و شهو پرستان گنديده تر از مردار محشور خواهند شد.(1)

گشته گرگان يك به يك خوهاى تومى درانند از غضب اعضاى تو!

اين سخن هاى چو مارو كژدمت مار و كژدم مى شود گيرد دمت!

زانيان را گنده اندام نهان خمر خواران را بود گنده دهان

گند مخفى كان به دل ها مى رسيدگشت اندر حشر محسوس و پديد!

ص: 112

ص: 113

41).

6- وَجائَتْ كُلَ نَفْسٍ مَعَها سائقٌ وَ شَهيدٌ (ق 21).

7- يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ الْسِنَتُهُمْ وَ ايْديهِمْ وَ ارْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُوْنَ (نور 24).

8- وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْ تُمْ عَلَيْنا قالُوا انْطَقَنَا اللَّهُ الّذى انْطَقَ كُلِّ شَى ء (فصلت 21).

9- يَوْمَئذٍ تُحَدِّثُ اخْبَارَها بِانّ رَبَّكَ اوْحى لَها (زلزال 4 و 5).

10- وَ نَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسُ شيْئا وَ انْ كان مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَيْنَا بَها وَ كَفَى بنا حاسِبينَ (انبياء 47).

11- وَ الْوَزْنُ يَوْمَئذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازينُهُ فَاؤلئكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ- و مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَاؤلئِكَ الذَّينَ خَسِرُوا انْفُسَهُمْ

12- هذا ما تُوْعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسابِ (ص 53)

13- انّ اللَّه سَريعُ الحِسابِ (آل عمران 199- مائده 4- ابراهيم 51- غافر 17).

14- الالَهُ الْحُكْمُ وَ هُوَ اسْرَعُ الَحاسِبيْنَ (انعام 62).

15- انّ الَيْنا ايابَهُمْ ثُمَّ انّ عَلَيْنا حَسابَهُمْ (غاشية 25 و 26).

16- اقْرَأ كِتابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسيباً (اسراء 14).

ترجمه

1- و همه آنها روز قيامت نزد ما حاضر مى شوند!

2- خداوند ميان شما در آنچه اختلاف داشتيد در قيامت داورى مى كند.

3- پس چه چيز سبب مى شود (اى انسان) كه بعد از اين همه (دلائل) روز جزاء را تكذيب كنى؟! آيا خداوند بهترين حكم كنندگان نيست!

4- در هر حال بازگشتشان به سوى ماست سپس خداوند گواه است بر

ص: 114

آنچه آنها انجام مى دادند.

5- حال آنها چگونه خواهد بود در آن روز كه براى هر امتى گواهى بر اعمالشان مى طلبيم و تو را گواه اين امّت قرار خواهيم داد.

6- هر انسانى وارد محشر مى گردد در حالى كه همراه او، سوق دهنده و شاهدى است.

7- در آن روز كه زبان ها و دست ها و پاهايشان بر ضد آنها به اعمالى كه مرتكب مى شدند گواهى مى دهند.

8- آنها به پوست هاى تن خود مى گويند: چرا بر ضد ما گواهى داديد؟

جواب مى دهند همان خدايى كه هر موجودى را به نطق در آورده ما را گويا ساخته است.

9- در آن روز زمين تمام خبرهاى خود را بازگو مى كند، چرا كه پروردگارت به او وحى كرده است.

10- ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت نصب مى كنيم. لذا به هيچ كس كمترين ستمى نمى شود، و اگر به مقدار سنگينى يك دانه خردل (كار نيك و بد باشد) ما آن را حاضر مى كنيم و كافى است كه ما حساب كننده باشيم.

11- و وزن كردن (اعمال و سنجش ارزش هاى آنها) در آن روز حق است، كسانى كه ميزان هاى (عمل) آنها سنگين است رستگارانند- و كسانى كه ميزان هاى (عمل) آنها سبك است افرادى هستند كه سرمايه وجودى خود را به خاطر ظلم و ستم كه به آيات ما مى كردند از دست دادند.

12- اين چيزى است كه براى روز حساب به شما وعده داده مى شود (وعده اى تخلف ناپذير).

13- خداوند سريع الحساب مى باشد (و به سرعت حساب تمام اعمال نيك آنها را رسيدگى كرده، به آنان پاداش مى دهد).

14- ... بدانيد داورى مخصوص اوست، و او سريع ترين حسابگران

ص: 115

است!

15- مسلماً بازگشت آنها به سوى ماست- و مسلماً حساب آنها نيز با ما است.

16- (اين همان نامه اعمال اوست- به او مى گوييم) كتابت را بخوان! كافى است كه امروز خود حسابگر خويش باشى!

تفسير و جمع بندى

همه در آن دادگاه بزرگ احضار مى شوند!

در نخستين آيه سخن از حضور همه اقوام در پيشگاه خداوند در آن دادگاه عدل است، بعد از آن كه اشاره به اقوام قرون پيشين مى كند كه چگونه به خاطر گناهانشان هلاك و نابود شدند مى فرمايد: «همه آنها به طور مسلم نزد ما احضار مى شوند (تا به حساب آنها رسيدگى شود)» وَ انْ كُلٌّ لَمَّا جَميعُ لَدَيْنا مُحْضرُونَ (1)

درست است كه در اين دنيا و در همه حال تمام انسان ها و همه اشياء در محضر خدا هستند، زيرا او همه جا حاضر است و از ما به ما نزديك تر مى باشد، ولى اين مسأله در قيامت شكل تازه اى به خود مى گيرد، زيرا از يكسو پرده هاى غفلت و حجاب جهل و نادانى كنار مى رود، ديده ها تيز بين مى شود، دل ها بينا مى گردد، و از سوى ديگر آثار خدا از هر زمان آشكارتر مى شود، و دادگاه عدلش بر پا مى گردد، اينجاست كه حضور همگان در محضر او چهر تازه اى پيدا مى كند و همگان به خوبى آن را احساس مى نمايند.

در دوّمين آيه سخن از داورى خداوند است، و حكومت و قضاوت او در ميان انسان ها، و پايان دادن به تمام اختلافاتى كه در اين دنيا داشتند: اختلاف در مسائل عقيدتى، در برنامه هاى عملى و در تمام امور ديگر، مى فرمايد: «خداوند ميان شما روز قيامت در آنچه اختلاف داشتيد داورى مى كند».

اللَّه يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ

ص: 116

مسلّم است انواع حجاب ها كه در اين دنيا فكر و قلب انسان ها را احاطه كرده (حجاب حب ذات و خود خواهى، حجاب منافع شخصى و گروهى، حجاب تعصب و لجالج، حجاب گناهان و اصولًا حجاب عالم ماده كه در دنيا بسيار پر رنگ است) اجازه نمى دهد كه اختلافات اقوام و گروه ها و ملت ها برطرف گردد، ولى در آنجا كه همه اين حجاب ها ديده مى شود و حاكميت و داورى مخصوص خداوند است تمام اين اختلافات پايان مى گيرد و چنانكه خواهيم ديد مدعيان پرگو و خود خواه چنان نرم مى شوند و بر سر عقل مى آيند كه خود داور و حسابگر خويش مى شوند!

در سومين آيه همين معنا در لباس ديگرى ظاهر شده است پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم روى سخن را به انسان ناسپاس كه خداوند او را در «احسن تقويم» آفريده، سپس بر اثر سوء اعمالش به «اسفل السافلين» كشيده شده و معاد و رستاخيز را به باد استهزا و سخريه گرفته است كرده مى گويد: «چه چيز سبب مى شود كه بعد اين همه دلائل و نشانه ها، روز جزا را انكار كنى»؟ فَما يُكَذَّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ (1) «آيا خداوند بهترين داوران نيست»

الَيْسَ اللَّه بِاحْكَمِ الْحاكِمينَ

آرى او بهترين داوران است، چرا كه از يكسو عالم او به همه چيز احاطه دارد، و هيچ چيز از او پنهان نيست، و نخستين شرط داورى صحيح آگاهى است، و از سوى ديگر او نيازى به هيچ كس و هيچ چيز ندارد تا به خاطر آن بر خلاف حق داورى كند، اين انسان ها محتاج هستند كه تحت تأثير منافع شخصى و گروهى و گاه عواطف و احساسات بى دليل، حكمى بر خلاف حق مى دهند، بنابراين او احكم الحاكمين و بهترين داوران است.

قابل توجه اينكه در بسيارى از تفاسير، اين روايت از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه وقتى اين آيات را به پايان مى رساند مى فرمايد:

بَلى وَ انَا عَلَى ذلِكَ مِنَ الشّاهِدينَ

«آرى من گواهى مى دهم كه روز جزا حق است، و خداوند احكم الحاكمين است» اين حديث دليل بر

ص: 117

تفسيرى است كه در بالا ذكر شد (دقت كنيد).

***

ص: 118

فَكَيْفَ اذا جِئْنا مِنْ كُلَ امَّةٍ بِشهيدٍ وَ جِئْنابِكَ عَلَى هؤلاءِ شَهيداً.

البته در آيه فوق اين نكته با صراحت ذكر نشده كه گواهى هر امتى پيامبر آنهاست، ولى قرائن نشان مى دهد كه مطلب همين است زيرا پيامبر هر امّت شايسته ترين كسى است كه گواهى بر امت خويش دهد.

و نيز در آيه تصريح نشده كه منظور از «هؤلاء» (اينها) دقيقاً كيانند؟ و لذا مفسران دو احتمال ذكر كرده اند: بعضى گفته اند اشاره به امت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم است كه آن حضرت در قيامت شاهد و گواه بر آن خواهد بود، صالحان امت را معرفى مى كند و مجرمان و تكذيب كنندگان را نيز معرفى خواهد كرد.(1)

ولى بسيارى از مفسّران گفته اند «هؤلاء» اشاره به جماعت انبياء است كه در جمله قبل به آنها اشاره شده، و به اين ترتيب پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم گواه گواهان و شاهد شاهدان است.

در اينكه شهادت انبياء عليه السلام بر امت ها يا شهادت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سلم بر انبياء عليهم السلام چگونه خواهد بود با اينكه معناى «شهود» آگاهى توأم با حضور است، و هريك از انبياء، و همچنين شخص پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم در يك محدوده خاص زمانى امّت خود بوده اند، ممكن است از اين جهت باشد كه روح آنها در عالم برزخ نيز ناظر احوال امت هاست، و اين منافات با آيه 117 مائده كه از زبان حضرت مسيح مى گويد:

وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهيداً ما دُمْتُ فيهمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ انْتَ الرَّقيبَ عليهم

«من تا آن زمان در ميان آنها (نصارى) بودم شاهد اعمال آنها بودم، ولى هنگام كه مرا باز گرفتى تو مراقب آنان بودى»! ندارد، زيرا به نظر مى رسد كه شهادت در اين آيه به معناى حضور توأم با مراقبت و جلوگيرى از انحراف است، نه فقط مسأله گواهى و حضور (دقت كنيد).

در مورد پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نيز ممكن است حضور و روح مقدّسش در طول تاريخ بشريت سبب اين آگاهى و حضور بوده باشد، همان گونه كه در روايات آمده است كه اولين مخلوق خدا نور پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم بود.(2)

احتمال ديگرى در معناى «شهادت» در اينجا وجود دارد و آن مقياس سنجش بودن است، زيرا يك فرد نمونه مى تواند عملًا گواهى بر خوبى خوبان (كسانى كه با او شباهت دارند) و بدى بدان (كسانى كه از

ص: 119

او دورند) بوده باشد، و در اين صورت مفهوم آيه منحصر به شهود قيامت نخواهد بود.

قابل توجه اينكه در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم: «روزى آن حضرت صلى الله عليه و آله و سلم به «ابن مسعود» فرمود: قرآن براى من بخوان! عرض كرد: اى رسول خدا! تو قرآن را به ما آموختى؟ فرمود:

دوست دارم آن را از ديگرى بشنوم، ابن مسعود سوره نساء را گشود، هنگامى كه به آيه فوق فَكَيْفَ اذا جِئْنا مِنْ كُلَّ امَّةٍ بِشَهيدٍ ... رسيد، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم گريه كرد.(1)

و در نقل ديگرى در ادامه همين روايت آمده است چنان گريه كرد كه گونه هايش تر شد سپس فرمود: يا رَبِّ هذا عَلَى مَنْ انا بَيْنَ ظَهْرانِيِّهِمْ، فَكَيْفَ مَنْ لَمْ ارَهُمْ:

«خداوندا اين نسبت به كسانى است كه من در ميان آنها هستم، پس چگونه خواهد بود نسبت به كسانى كه من آنها را نديده ام»؟!(2)

گريه شديد پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم ظاهراً براى مواقف وحشتناك محشر و سنگينى مسئوليتى است كه بر دوش او گذارده شده، مسئوليت گواهى بر حاضران، و از آن مهمتر بر غائبان كه به تأييد الهى قادر برآن خواهد شد.

***

در ششمين آيه سخن از «شهادت فرشتگان» در آن دادگاه بزرگ است مى فرمايد هر انسانى وارد محشر مى گردد در حالى كه همراه او سوق دهنده و شاهدى است.

وَ جَائَتْ كُلَ نَفْسٍ مَعَها سائقٌ وَ شَهيْدٌ.

«سائق» او را به سوى دادگاه عدل الهى مى راند و سوق مى دهد و «شهيد» بر اعمال او گواهى مى دهد.

گرچه در آيه تصريح نشده كه اين «سوق دهنده» و «شاهد از فرشتگان است يا غير آنها؟ و اگر فرشته است كدام يك از فرشتگان الهى است؟ ولى قرائن نشان مى دهد كه آنها حتماً از فرشتگانند، چرا كه مناسب ترين افراد براى اين مأموريت بزرگ آنها مى باشند، و مناسب اين است كه همان دو فرشته مأمور ثبت «حسنات» و «سيئات» باشند كه از همه فرشتگان از اعمال آدمى آگاهترند، ولى بعضى «سائق» را به معناى «فرشته مرگ» كه او را به مردن سوق داده، و شاهد را به معناى عمل انسان، يا اعضاء تن يا نامه

ص: 120

اعمال او مى دانند، و بعضى نيز سائق را «شيطان» و شاهد را فرشته دانسته اند، ولى هيچيك از اين تفسيرها جز آنچه گفتيم مناسب ظاهر آيه نيست.

به هر حال فرشته اوّل در حقيقت مانع فرار اوست، و فرشته دوّم مانع انكار او نه راهى براى گريز وجود دارد، و نه طريقى براى انكار اعمال.

حال اين اشخاص درست شبيه حال مجرمانى است كه در اين دنيا آنها را به سوى داده گاه مى برند، مأمورى از پشت سر براى سوق آنها به دادگاه، و مأمورى از پيش رو با پرونده اى درباره اعمال آنان!

در نهج البلاغه آمده است كه اميرمؤمنان على عليه السلام بعد از ذكر اين آيه فرمود:

سائقٌ يَسُوقُها الى مَحْشَرِها وَ شاهِدٌ يَشْهَدٌ عَلَيْها بِعَمَلِها!:

«راننده اى او را به سوى محشر مى راند، و شاهدى بر اعمال او گواهى مى دهد».(1)

***

در هفتمين آيه سخن از «گواهى اعضاى بدن» انسان در آن دادگاه بزرگ است، مى فرمايد: «آن روز كه زبان ها و دست ها و پاهايشان بر ضد آنها نسبت به اعمالى كه مرتكب شدند گواهى مى دهد».

يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهمْ الْسِنَتُهُمْ وَ ايْدِيهِمْ وَ ارْجُلُهُمْ بِما كَانُوا يَعْمَلُونَ

«آرى در ان روز خداوند جزاى واقعى آنها را بى كم و كاست مى دهد».

يَوْمَئذٍ يُوَفّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَ

***

آيه بعد (آيه هشتم) نيز شبيه آن است با اين تفاوت كه سخن از «گواهى پوست هاى بدن» مى گويد، مى فرمايد: هنگامى كه دشمنان خدا در كنار دوزخ مى آيند گوش ها و چشم ها و پوست هاى تنشان به اعمال آنها گواهى مى دهد در اين هنگام «آنها به پوست هاى تن خود مى گويند: چرا بر ضد ما گواهى داديد»؟!

وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُّمْ عَلَيْنَا.

ص: 121

«آنها در پاسخ مى گويند: همان خدايى كه هر موجودى را به نطق درآورده ما را ناطق ساخته است»!

قالُوا انطَقَنَا اللَّهُ الّذى انْطَقَ كُلّ شَى ءٍ.

ظاهر آيات فوق اين است كه خداوند به اعضاى تن و حتى به پوست بدن توانايى و شعور مى دهد تا به سخن درآيند و هر عضوى هر كارى را انجام داده بازگو كند. گوش آنچه را شنيده، و چشم آنچه را ديده، پوست آنچه را لمس كرده، زبان آنچه را گفته، دست آنچه را انجام داده، و پا راهى را كه رفته است (اين شش عضو هر كدام اعتراف به اعمالى كه انجام داده اند مى كنند).

اينكه از بعضى از مفسّران استفاده مى شود كه بعضى از اين اعضاء مانند زمان گواهى بر تمام اعمال آدمى مى دهد نه فقط بر اعمال خودش، تناسبى با ظاهر آيات ندارد، و از اينجا روشن مى شود كه اگر بعضى از اعضاء در اين آيات نيامده (مانند قلب و مغز و لب ها و دندان ها و امثال آن، نسبت به نيت ها و غذاها و گفتارها) به معناى اين نيست كه گواهى مخصوص به اين شش عضو است، بلكه ظاهراً هر عضوى اعمال خود را بازگو مى كند، و چه شاهد صادقى بهتر از آنها.

روشن است كه اين شهادت، شهادت اعضاء است، هرچند به قدرت خدا داد انجام يافته، نه مستقيما شهادت خداوند، آن گونه كه در تفسير فخررازى از بعضى به عنوان يك تفسير نقل شده است.(1)

جالب اينكه طبق اين آيات گنهكاران در آن روز فقط پوست هاى تن خود را مورد سؤال قرار مى دهند كه چرا شما بر ضد ما گواهى داديد؟! يا «چگونه شما بر ضد ما گواهى داديد»؟ (در يك صورت از علت است، و در صورت دوّم سؤال از كيفيت!» و اما از پنج عضو ديگر چنين سؤالى نمى كنند، شايد اين به خاطر آن است كه شهادت پوست ها از همه عجيب تر و كاملًا غير منتظره مى باشد، بعلاوه سؤال از پوست هاى تن درباره تمام كارهايى است كه به نحوى با بدن لمس شده است، و اختصاص به عضو معينى ندارد، نه آن گونه كه بعضى از مفسّران گفته اند كه تنها اشاره به «فرج» است!

آخرين سخن در اين بحث اين است كه از بعضى از آيات قرآن استفاده مى شود كه نخست ساير اعضاى بدن غير از زبان گواهى مى دهند و هنگامى كه مسائل آفتابى شد زبان نيز اعتراف به حقيقت مى كند، چنانكه در آيه 65 سوره يس مى خوانيم:

الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى افْواهِهِمْ وَ تُكَلَمُنا ايْديْهِمْ وَ تَشْهَدُ ارْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ

ص: 122

«امروز بر دهان آنها مهر مى نهيم، و دست هاى آنها با ما سخن مى گويد، و پاهايشان به اعمالى كه انجام دادند گواهى مى دهد».

در نهمين آيه سخن از «گواهى و شهادت زمين» نسبت به اعمال انسان است، مى فرمايد: «در آن روز (روز رستاخيز) زمين تمام خبرهاى خود را بازگو مى كند».

يَوْمَئذٍ تُحَدِّثُ اخْبارَها.

«چرا كه پروردگارت به او وحى كرده است» بِانّ رَبَّكَ اوْحَى لَها.

و به اين ترتيب يكى از مهمترين گواهان در آن روز همين زمينى است كه اعمال خود را بر آن انجام مى دهيم، چنانكه در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است كه سؤال فرمود: مى دانيد منظور از «اخبار» چيست؟ اصحاب عرض كردند: خدا و رسولش آگاه تر است.

فرمود: اخْبارُها انْ تَشْهَدَ عَلَى كُلً عَبْدٍ وَ امَةٍ بِما عَمِلُوا عَلَى ظَهْرِها تَقُولُ عَمِلَ كَذا وَ كَذا، يَوْمَ كَذا، فَهذا اخْبارُها!:

«منظور از خبر دادن زمين اين است كه اعمال هريك از بندگان خدا را اعم از مرد وزن كه روى زمين انجام داده اند خبر مى دهد مى گويد فلان شخص، در فلان روز، فلان كار را انجام داد، اين است خبر دادن زمين».(1)

و نيز از ابوسعيد خدرى نقل شده كه مى گفت: هنگامى كه در بيابان هستى صدايت را به أذان بلند كن، چرا كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم مى فرمود: لا يَسْمَعُهُ انْسٌ وَ لا جِنُّ وَ لا حَجَرٌ (وَ لا شَجَرٌ) الَّا يَشْهَدُ لَهُ: «هيچ جن و انسانى و قطعه سنگى (و درختى) آن را نمى شنود مگر اينكه براى او (در قيامت) گواهى مى دهند».(2)

ولى بعضى از مفسّران احتمالات ديگرى در تفسير آيه داده اند، از جمله اينكه: زمين از قيام رستاخيز خبر مى دهد در آن هنگام كه در انسان با مشاهده زلزله رستاخيز مى گويد: زمين را چه مى شود (كه اين گونه مى لرزد) و قَالَ الانْسانَ مالَها.

اين احتمال نيز داده شده است كه زمين خبر از انسان هايى كه از درون خود بيرون مى افكند مى دهد،

ص: 123

و مى گويد: «اين بدن فلان شخص و فلان شخص است».(1)

ولى تفسير اوّل علاوه بر اينكه با مجموع آيات سوره سازگارتر است با احاديث متعددى كه از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده هماهنگى دارد.

در احاديث متعددى نيز از حضرت على عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «زمين روز قيامت گواهى بر نماز و حتى تقسيم بيت المال مى دهد، از جمله فرمود:

صَلّوا الْمَسَاجِدَ فى بِقاعٍ مُخْتَلِفَةٍ فَأنّ كُلَّ بُقْعَةٍ تَشْهَدُ لِلْمُصَلَى عَلَيْها يَوْمَ الْقِيامَةِ.

«در مساجد، در قسمت هاى مختلف نماز بخوانيد، زيرا هر قطعه زمينى در قيامت براى كسى كه روى آن نماز خوانده گواهى مى دهد».(2)

در اينكه زمين چگونه خبر مى دهد، بعضى ظاهر آيه را پذيرفته اند كه در آن روز به فرمان خدا داراى درك و شعور و قدرت بيان خواهد شد، و حوادثى را كه بر او گذشته است بازگو مى كند، اين مطلب جاى تعجب نيست چرا كه روز قيامت روز حيات واقعى است وَ انّ الدَّارَ الاخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ (عنكبوت 64) حتى زمين ممكن است داراى نوعى حيات و شعور شود!

بعضى نيز گفته اند: منظور اين است كه خداوند امواج صدا را به قدرت خود در آن مى آفريند و در واقع گوينده سخن خداست (اين معنا شبيه به نوارهاى ضبط صوت در عصر ماست كه فردا با شعورى صدا را در آن ضبط مى كند).

اين احتمال نيز داده شده است كه منظور از تكلّم و سخن گفتن زمين، ظاهر شدن اثار اعمالى است كه انسان بر صفحه زمين انجام داده، زيرا هر عملى كه او انجام مى دهد در پيرامون خود آثارى بجا مى گذارد.

ولى از همه مناسب تر تفسير اوّل است.

از مجموع آيات گذشته اين معنا به دست آمد كه در قيامت علاوه بر گواهى پروردگار نسبت به اعمال انسان ها پيامبران و فرشتگان و اعضاء بدن و زمين نيز گواهى مى دهند.

***

ص: 124

دهمين آيه ناظر به مسأله «ميزان» و ترازوى سنجش اعمال است، مى فرمايد «ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت نصب مى كنيم، لذا به هيچ كس كمترين ظلمى نمى شود» وَ نَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً.

همه چيز با اين ترازوى سنجش وزن مى شود، بزرگ باشد يا كوچك «حتى اگر به اندازه سنگينى يك دانه خردل باشد آن را (براى حساب) مى آوريم (و به ميزان مى نهيم) و كافى است كه ما حساب كننده باشيم» وَ انْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَيْنا بِها وَ كَفَى بِنا حاسِبِيْنَ

دانه خردل دانه بسيار كوچك و كم وزنى است كه در كوچكى و حقارت ضرب المثل است، اشاره به اينكه كوچكترين اعمال نيز در آن روز مورد سنجش قرار مى گيرد.

«موازين» جمع «ميزان» به معناى وسيله سنجش وزن است، اين تعبير نشان مى دهد كه در آن روز نه فقط يك ترازو كه ترازوهاى متعددى براى سنجش اعمال گذاشته مى شود.

بعضى گفته اند ممكن است براى هر انسانى ترازويى باشد، يا براى اهر امتى ترازويى، و يا براى هر عملى يك ترازو، مثلًا نمازها را با يك ترازو بسنجند، و روزه ها و حج و جهاد را هر كدام با ترازويى مخصوص به خود.

بعضى گفته اند ترازو در حقيقت يك بيش نيست، به خاطر رواياتى كه بعداً به آن اشاره خواهد شد، و صيغه جمع در اينجا براى بيان عظمت است، ترازويى است بسيار عظيم كه كار هزاران ترازو را انجام مى دهد!.(1)

ولى چنانكه خواهيم گفت هيچ دليلى بر اين تفسير كه مخالف ظاهر آيه است نداريم بلكه دليل بر تعدّد ميزان ها داريم.

مهم اين است كه در اينجا منظور از «ميزان» روشن مى شود كه آيا به معناى همين ترازوهاى معمولى كه داراى دو كفه است، هرچند بسيار بزرگ و عظيم باشد؟!

و در اين صورت وزن كردن اعمال با آنها در حالى كه عمل وزنى ندارد لابد به خاطر آن است كه نامه اعمال را در آن مى نهد و مى سنجند، و يا به خاطر تجسّم عمل و داراى وزن شدن.

خلاصه اينكه آنها كه ترازوهاى آن جهان را همچون ترازوهاى اين دنيا پنداشته اند مجبور شده اند كه

ص: 125

براى اعمال انسان ها در آنجا نوعى سنگينى و وزن قائل شوند، تا قابل توزين با آن ترازوها باشد.

ولى قرائن نشان مى دهد كه منظور از «ميزان» وسيله سنجش به معناى عام آن است، زيرا مى دانيم هر چيزى وسيله سنجش مناسب خود دارد، وسيله سنجش حرارت را «ميزان الحراره» يا دما سنجش مى گويند، و وسيله هوا را «ميزان الهواء» يا «هوا سنج».

بنابراين منظور از ميزان هاى سنجش اعمال كسانى هستند كه اعمال نيكان و بدان را با اعمال آنها مى سنجند، چنانكه مرحوم علامه مجلسى از شيخ مفيد نقل مى كند كه در روايت آمده: إنّ اميرَ الْمُوْمِنينَ وَ الأئمّةَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ عليه السلام هُم الْمَوازينُ «امير مؤمنان و امامان از فرزندان او عليه السلام ميزان هاى عدل قيامتند».(1)

در «اصول كافى و معانى الاخبار» نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده كه شخصى از معناى آيه فوق سؤال كرد، فرمود: هُمُ الانْبِياءُ وَ الاوْصِياءُ عليه السلام ميزان هاى سنجش همان «پيامبران و جانشينان آنها هستند»!(2)

در يكى از زيارات مطلقه اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: السَّلامُ عَلَى مِيزَانِ الأعْمالِ: «سلام بر ميزان سنجش اعمال»!(3)

در واقع اين شخصيت هاى بزرگ و نمونه، مقياس هاى سنجش اعمالند، و اعمال هركس به آن اندازه اى كه به آنها شباهت دارد «وزين» است، و آنچه به آنها شباهت ندارد بى وزن يا كم وزن است، حتى در اين جهان نيز اولياء اللَّه نيز مقياس سنجشند ولى در جهان ديگر اين مسأله به مرحله ظهور و بروز مى رسد.

و از اينجا روشن مى شود كه چرا «موازين» جمع بسته شده است زيرا اين بزرگواران متعددند.

البته روايات و مطالب ديگرى در زمينه «ميزان عمل» داريم كه در بخش توضيحات خواهد آمد.

***

يازدهمين آيه نيز توضيح و تكميلى بر همين بحث ميزان اعمال و سنجش نيك و بد در آن روز است، مى فرمايد: «وزن كردن (اعمال) در آن روز حق است، كسانى كه ميزان هاى (عمل) آنها سنگين است آنها رستگارند، و كسانى كه ميزان هاى (عمل) آنها سبك است كسانى هستند كه سرمايه وجود خود را به

ص: 126

خاطر ظلمى كه نسبت به آيات ما مى كردند از دست داده اند»!. وَ الْوَزْنُ يَوْمَئذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازينُهُ فَاولئكَ هُمُ الْمُفْلحُونَ- وَ مَنْ خَفّتْ مَوازينُهُ فَاولئكَ الذّين خَسِرُوا انْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآياتِنا يَظْلِمُونَ

قابل توجّه اينكه در اينجا براى هر انسانى چند ميزان ذكر شده، اين تعبير تفسيرى را تقويت مى كند كه مى گويد: هر عمل ميزانى دارد.

اين احتمال نيز داده شده كه روح و جسم و گفتار و كردار و نيّات انسان- هر كدام براى خود ميزان سنجشى در آن روز دارد.

اينها همه در صورتى است كه «موازين» را جمع «ميزان» بدانيم در حالى كه بعضى مَوازين را جمع «موزون» دانسته اند (يعنى چيزى كه وزن مى شود كه همان اعمال انسان باشد) در اين صورت مسلماً هر انسانى داراى «موازين» است، يعنى اعمال گوناگونى دارد كه در آن روز وزن مى شود، ولى اين معنا بعيد به نظر مى رسد، چرا كه غالب ارباب لغت و مفسّران موازين را جمع ميزان ذكر كرده اند و در روايات گذشته نيز «موازين» به معناى وسائل سنجش وزن» آمده بود.

بنابراين سنگينى ترازوها به خاطر سنگينى اعمالى است كه در آن مى نهند.

در زمينه ميزان عدل قيامت بحث هاى ديگرى است كه در بخش توضيحات به خواست خدا خواهد آمد.

***

ص: 127

در آيه بعد سخن از سرعت حساب به ميان آمده، مى فرمايد: «خداوند سريع الحساب است» (انَّ اللَّه سَريعُ الْحِسابِ).

اين مطلب كه خداوند با سرعت حساب بندگان را رسيدگى مى كند در آيات متّعددى از قرآن مجيد ديده مى شود(1) اين تكرار نشانه اهميت موضوع است، زيرا از يكسو بشارتى است براى نيكوكاران كه در آن روز به سرعت پاداش خود را دريافت مى دارند، و از سوى ديگر تهديدى است براى بدكاران مجازاتشان هرگز به تأخير نمى افتد، به سرعت حسابشان را مى رسند و حقشان را در دستشان مى گذارند! ...

درباره سرعت حساب الهى در آن روز تعبيراتى در بعضى از روايات ديده مى شود كه بسيار تكان دهنده است:

در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است انَّه سُبْحانَهُ يُحاسِبُ جَميْعَ عِبادِهِ عَلَى مِقْدارِ حَلْبِ شاةٍ: «خداوند حساب تمام بندگانش را در زمان كوتاهى به اندازه زمان دوشيدن يك گوسنفد رسيدگى مى كند».(2)

اين تشبيه در حقيقت براى نشان دادن كوتاهى زمان حساب است، لذا در روايت ديگرى آمده: انَّ اللَّه يُحاسِبُ الْخَلائِقَ كُلَّهُمْ في مِقْدارِ لَمْحِ الْبَصَرِ: «خداوند حساب همه بندگان را تنها در يك چشم بر هم زدن رسيدگى مى كند»!.(3)

دليل اين سرعت روشن است، زيرا حساب منوط به علم و آگاهى كامل، قدرت فوق العاده و رعايت عدالت از هر نظر است، و چون خداوند همه اين صفات را در حد اكمل داراست مى تواند در يك چشم بر هم زدن حساب همگان را برسد.

اصولًا وضع اعمال انسان ها و آثارى كه از خود در روح و جسم ما به يادگار مى گذارد چنان است كه خود به خود حساب همه كارها را حفظ مى كند، و از اين نظر مى توان آنها را به اتومبيل ها، هواپيماها و كشتى ها تشبيه كرد كه با داشتن دستگاه هاى كيلومتر سنج هميشه حساب تمام مسيرهايى را كه در گذشته عمر خود داشته اند حفظ مى كند، و با يك نگاه مى توان فهميد آنها در تمام عصر خود چقدر راه

ص: 128

پيموده اند، منتها ديده اى مى خواهد كه اين مسافت سنج ها را در وجود انسان، در چشم و گوش و دست و پا و روح و جان او ببيند و بخواند!

اين تعبيرات همه داراى پيام هاى تربيتى مهمى است كه با اندكى دقت روشن مى شود.

***

پانزدهمين آيه مورد بحث، سخن از حسابگرى اعمال بندگان يعنى خداوند به ميان آورده و با صراحت مى فرمايد: «مسلماً بازگشت همه آنها به سوى ماست، و سپس به طور قطع حساب همه آنها با ما خواهد بود، (انَّ الَيْنا ايابَهُمْ ثُمَّ انّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ).

در حالى كه در شانزدهمين آيه كه آخرين آيه مورد بحث است مى فرمايد: «روز قيامت به هر انسانى خطاب مى شود نامه اعمالت را بخوان كافى است خودت امروز حسابگر خويش باشى»! (اقْرَءْ كِتابَكَ كَفَى بِنَفسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسيباً).

البته در اين دو تعبير تضادى نيست، حساب كننده اصلى خداست، ولى به انسان نيز گفته مى شود تو مى توانى حسابگر خويش باشى، و نتيجه همه اين محاسبه ها يكى است، چرا كه مدارك حساب آن قدر روشن، و پاداش ها معيّن و قوانين الهى در آن روز صريح و آشكار است كه جائى براى استنباطهاى نظرى كه مايه اختلاف احكام قضات مى شود وجود ندارد.

قابل توجه اينكه در جمله هاى «انَّ الَيْنا ايابَهُمْ» «ثُمَّ انَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ» «الَيْنا» و «عَلَيْنا» كه خبر است مقدم شده و مفيد حصر است، يعنى بازگشت آنها تنها به سوى ماست، و حساب آنها فقط بر ما خواهد بود، و به اين ترتيب هر احتمال و توهّم ديگرى را نفى مى كند.

به هر حال اين تهديدى است نسبت به كفّار و مجرمانى كه از آيات حق روى گردانند، كه در آيه هاى پيشين اين آيه به آنها اشاره شده است و ضمناً مى تواند بشارتى باشد براى «اولياء اللَّه» كه مى دانند حسابشان با خدا، و بازگشتشان به سوى آن محبوب دل هاست، و اگر در كنار اعمال صالح لغزشى داشته اند با لطف و كرمش، قابل حلّ است.

اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه در بعضى از روايات و زيارتنامه ها آمده است كه «بازگشت خلق» و «حساب آنها» با على عليه السلام يا ائمّه معصومين عليهم السلام است، و همين موضوع سبب خرده گيرى بعضى از

ص: 129

مفسّران اهل سنّت مانند «آلوسى» در «روح البيان» شده، كه اين سخن با آنچه در آيات فوق آمد ناسازگار مى باشد. در حالى كه همه مى دانيم حضرت على عليه السلام و ائمّه معصومين عليه السلام همگى مجرى فرمان خدا هستند، بنابراين حسابرسى آنها حسابرسى خداست، درست همچون اعمالى كه فرشتگان در عالم «تكوين» و «تشريع» انجام مى دهند كه همگى كارهاى خدا محسوب مى شود چون به امر و فرمان او است، و در عين حال به فرشتگان نيز نسبت داده شده.

در واقع اشتباه معروفى را كه اين برادران همه جا كرده اند در اينجا نيز تكرار شده، و آن اشتباه «ما بالعرض» و «ما بالذات» است به تعبير روشن تر هيچ كس نمى گويد حسابرسى و بازگشت خلائق به طور استقلال با على عليه السلام و ساير امامان معصوم عليه السلام است، بلكه همه مى گويند اين كار ذاتاً از آن خداست، ولى بالواسطه از آن آنها مى باشد (همان گونه كه در مسأله شفاعت و علم غيب و مانند اينها نيز گفته ايم كه همه اين امور بالذات از آن خداست: و بالعرض براى انبياء و اولياء يا فرشتگان است).

عجب اينكه او (آلوسى) در پايان كلامش توجه مختصرى به اين نكته كرده ولى باز مسير بحث را عوض مى كند و مى گويد اگر منظور اين است چه خصوصيتى على عليه السلام از ميان انبياء و مرسلين و ملائكه مقرّبين دارد؟!.(1)

پاسخ اين سؤال نيز معلوم است، على عليه السلام فرد شاخص و اعلاى آنهاست و از آنجا كه در ميان امّت اسلامى مجهول القدر بود، خدا مى خواهد از اين طريق مقام والاى او را به همه اهل عالم نشان دهد.

شاهد سخن اينكه: در بسيارى از كتب اهل سنّت، رواياتى ديده مى شود كه نشان مى دهد پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم درباره على عليه السلام فرمود: «تو قسمت كننده بهشت و دوزخى» از جمله:

1- «ابن مغازلى» در كتاب «مناقب اميرالمؤمنين» عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه به على عليه السلام فرمود: انَّكَ قَسيمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ: «تو تقسيم كننده بهشت و دوزخى»:(2)

2- همين معنا از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در مناقب خوارزمى نيز آمده است.(3)

3- «ابن حجر» در «الصواعق المحرقه» از دار قطنى نقل مى كند كه على عليه السلام در شوراى شش نفرى عمر ضمن يك سخن طولانى فرمود: آيا در ميان شما جز من كسى هست كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم درباره او

ص: 130

گفته باشد: يا عَلى انْتَ قَسيمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ؟!

همه گفتند نه.(1)

4- «حافظ سليمان قندوزى حنفى» در كتاب خود «ينابيع المودة» يك باب تحت همين عنوان (في بيان كون علي عليه السلام قسيم الجنة و النار) مطرح كرده و روايات متعددى ذيل آورده است.(2)

5- حتى «ابن اثير» در كتاب «نهايه» در ماده «قسم» اين حديث را آورده است.

6- در شعرى كه به امام شافعى منسوب است همين معنا با صراحت ديده مى شود:

عَلىٌ حُبُّهُ جُنَّة قَسيمُ النّارِ وَ الْجَنّةِوَ صِىُّ الْمُصْطَفَى حَقَّا امامُ الانْسِ وَ الْجِنَّةِ

(3)

و احاديث فراوان ديگر، با اين حال با چه جرأتى آلوسى در روح المعانى اين سخن را دروغ و تهمتى در مورد على عليه السلام مى پندارد؟! چرا بايد اجازه دهيم كه تعصب ها مانع تحقيقات علمى گردد؟

***

ص: 131

اعمالى را كه انجام داده اند بازگو مى كنند.

از سوى ديگر تمام اعمال آدمى در برابر او مجسم شده، و در آنجا حضور مى يابد نامه هاى اعمال كه با خطوط غير قابل انكارى ترسيم شده از يكسو، شاهدانى از فرشتگان و انبيا و اولياء از سوى ديگر، و برتر از همه اينها گواهى ذات پاك خداوند بر اعمال انسان هاست.

صحنه اى است تكان دهنده و بسيار وحشتناك كه حتى اعمالى به اندازه يك خردل و يك ذره مورد محاسبه قرار مى گيرد، و نيت ها در پرونده هاى اعمال كاملًا نمايان است!

در يك لحظه به حساب همه مى رسند، و حق و عدالت بر تمام آن دادگاه بزرگ سايه افكنده، و كوچك و بزرگ حتى انبياى مرسلين در آن دادگاه حاضر مى شوند.

تمامى اختلافات برچيده شده، و همه جرّ و بحث ها پايان مى گيرد، نسبت به تمام مظلومان عالم از ظالمان احقاق حق مى شود، و آنچه را كه بسيارى از مردم هرگز باور نمى كردند آشكار را با چشم خود مى بينند!

ايمان و اعتقاد به اين حقايق مى تواند نيرومندترين امواج تربيتى را در درون جان و دل انسان به حركت درآورد، خود كامگى ها را افسار كند، شهوات را مهار زند، بى تقوايى ها را پايان دهد، و از اين انسان خاكى فرشته اى پاك و پاكيزه بسازد!:

در حقيقت هدف قرآن مجيد نيز از شرح اين حقايق در اين كتاب انسان ساز يعنى قرآن مجيد همين بوده است.

***

ص: 132

سپس زمينى است كه انسان بر آن مى زيسته.

بعلاوه در روايات اسلامى به جز اين پنج گواه به گواهان ديگرى نيز اشاره شده است.

ششم اوصيا و امامان معصوم، چنانكه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه در ذيل آيه 41 سوره نساء (فَكَيْفَ اذا جِئْنا مِنْ كُلِّ امَّةٍ بِشَهيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهيداً) فرمود: نَزَلَتْ في امَّةِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله و سلم خَاصَّةً! فى كُلِّ قَرْنٍ مِنْهُمْ امامٌ مِنّا شاهِدٌ عَلَيهِمْ، وَ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله و سلم شاهِدٌ عَلَيْنا!: «اين آيه درباره امت محمد صلى الله عليه و آله و سلم بالخصوص نازل شده كه در هر قرنى از اين امت امامى از ما خواهد بود كه گواه بر آنهاست و محمد صلى الله عليه و آله و سلم گواه بر ماست».(1)

ذكر امت محمد صلى الله عليه و آله و سلم بالخصوص ممكن است از جهت تأكيد باشد، يعنى مخصوصاً اين امت در هر قرن گواهى از امامان معصوم دارند، بنابراين منافاتى باگواه بودن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نسبت به انبياى پيشين ندارد.

هفتمين گواه محشر، طبق بعضى از روايات، «زمان» است، همان گونه كه در روايتى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: ما مِنْ يَوْمٍ يَمُرُّ عَلَى ابْنِ آدَمَ الا قالَ لَهُ ذلِكَ الْيَوْمُ يَابْنَ آدَمَ انا يَوْمٌ جَديدٌ، وَ انا عَلَيْكَ شَهيدٌ فَقُلْ فِيَّ خَيْراً، وَ اعْمَلْ فِيَّ خَيْراً، اشْهَدُ لَكَ بِهِ في القِيامةِ، فَانَّكَ لَنْ تَراني بَعْدَهُ ابَداً!:

«هيچ روزى بر فرزند آدم (انسان ها) نمى گذرد، مگر اينكه آن روز به او مى گويد: اى فرزند آدم! من روز تازه اى هستم، و گواه بر توام، در من سخن نيكو بگو و عمل نيك انجام ده، تا در قيامت براى تو گواهى دهم، چرا كه بعد از اين هرگز مرا نخواهى ديد».(2)

راستى اين همه شاهد و گواه براى چيست؟ زمين و زمان و فرشتگان و پيامبران و اعضاء پيكر انسان، و از همه بالاتر خدا؟ مگر تنها گواهى پروردگار كافى نيست؟

آرى كافى است چرا كه او «احسن الناظرين» و «احكم الحاكمين» است و «عالم السرّ و الخفيّات» است، ولى چون هدف تربيت انسان بوده، و هر قدر شهود و گواهان و مراقبين اعمال انسان بيشتر باشند تأثير تربيتى قوى ترى در او دارند، تا اين حد عدد گواهان را بالا مى برد، گواهانى كه از هر سو انسان را احاطه كرده و بر اعمال او كاملًا واقفند.

بدون شك كسى كه تنها به يكى از اين گواهان توجه داشته باشد مراقب اعمال خويش است تا چه

ص: 133

رسد به اينكه مؤمن به وجود تمام اين گواهان گردد.

وآنگهى اين گواهان جنبه قرار دادى و مأموريت ادارى ندارند، تا سؤال شود چرا اينهمه گواه براى يك عمل منصوب شده اند؟ اينها يك سلسله واقعيت هاى عينى و خارجى است، زيرا اعمال ما هرچه باشد در اعضاء پيكر ما اثر مى گذارد، و پوست تن ما همچون نوارى است كه آثار يك عمل ما را در خود ضبط مى كند، همچنين محيط ما و زمينى كه بر آن هستيم و زمانى كه در آن زندگى مى كنيم همه آثار ما را در خود حفظ مى كنند.

حضور فرشتگان يا شهود ارواح پاك انبياء و اوصياء نيز يك واقعيت است كه از قدرت و عظمت روحى آنها سرچشمه مى گيرد، حضور خداوند متعال نيز در همه جا و در هر زمان و مكان واقعيتى است غير قابل انكار.

امروز دانشمندانى را مى شناسيم كه با مطالعه طبقات و قشرهاى زمين و فسيل هاى حيوانات نهفته در آنها، و آثارى كه از انسان ها پيشين باقيمانده، به چگونگى زندگى آنها واقف مى شوند، و رساله ها و كتاب ها در اين زمينه مى نويسند.

اگر بشر بتواند با علم محدودش اينچنين از حوادث گذشته و انسان ها و حيوانات پيشين- به خاطر آثار باز مانده از آنان سخن بگويد و گواهى و شهادت دهد، در حالى كه دنيا مخفيگاه است و آخرت دار الظهور و يوم البروز است.

قيامت چگونه خواهد بود؟

اينجاست كه وقتى انسان در اين موضوعات دقيقاً فكر مى كند و به عمق آن مى انديشد، به راستى تكان مى خورد و گاهى فريادش بلند مى شود كه اى واى از اين همه غفلت من كه با اين همه شاهد و گواه اينچنين عمل كرده ام!

***

ص: 134

شده اميرمؤمنان و امامان از ذريه او عليهم السلام ترازوهاى سنجش در قيامتند، آنها هستند كه موازنه ميان اعمال و پاداش و كيفر آنها بر قرار مى سازند».(1)

ولى بعضى از مفسّران اين سخن را نپذيرفته و معتقدند ترازويى همچون ترازوهاى سنجش اين جهان در آن روز برپا مى شود و اعمال انسان داراى وزن خواهند بود و يا نامه اعمال را كه داراى وزن است با آنها مى سنجند.

بعضى نيز مانند مرحوم علّامه مجلسى (رضوان اللَّه عليه) مى گويند: «ما به ميزان به طور اجمال ايمان داريم اما درباره جزئيات و چگونگى آنها از پيش خود چيزى نمى گوييم».

قابل توجه اينكه در خبرى آمده است كه داود عليه السلام از خداوند تقاضا كرد كه ميزان را به او ارائه دهد، خداوند ميزان را به او نشان داد، هر كدام از كفه هاى آن به اندازه فاصله مشرق تا مغرب بود!

هنگامى كه داود اين منظره را مشاهده كرد مدهوش شد، هنگامى كه به هوش آمد عرض كرد خداى من چه كسى مى تواند كفه آن را از حسنات پر كند؟ خطاب آمد اى داود! من هنگامى كه از بنده ام راضى باشم آن را با يك دانه خرما (كه در راه خدا انفاق كند) پر مى كنم»! (رُويَ انَّ داوُدَ عليه السلام سَأَلَ رَبَّهُ انْ يُرِيَهُ الْميزانَ فَاراهُ، كُلُّ كَفَّةٍ كَما بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْربِ، فَغُشيَ عَلَيْهِ، ثُمَّ افاقَ فَقالَ: الهي! مَنِ الَّذي يَقْدِرُ انْ يَمْلا كَفَّتَهُ حَسَناتٍ؟ فَقالَ يا داوُدُ انِّي اذا رَضيتُ عَنْ عَبْدي مَلَاتُها بِتَمْرَةٍ.(2)

در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام آمده است كه وقتى از معناى ميزان از حضرتش سؤال كردند فرمود: الْمِيزانُ الْعَدْلُ: «ترازوى سنجش همان عدالت است».(3)

در اينجا اين سؤال مطرح مى شود كه جمع ميان اين احاديث چگونه است؟ در بعضى از آنها «ميزان» به معناى وجود مقدس امامان معصوم عليهم السلام و در حديث اخير به معناى عدل، و در حديث داود چيزى كه كفه هاى آن تمام زمين و آسمان را پر كرده است تفسير شده، و اين سه در ظاهر با هم متضادند.

ولى با توجه به يك نكته اين تضاد صورى بر طرف مى شود و آن اينكه حقيقت ميزان همان عدل الهى است، و پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و امامان معصوم عليهم السلام نمونه و مظهر عدل او هستند، و از سوى ديگر

ص: 135

مى دانيم قانون عدل سراسر زمين و آسمان را زير بال و پر گرفته (بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّموات وَ الارْضُ).(1)

و از اينجا روشن مى شود كه چرا داود از مشاهده عظمت ميزان مدهوش شد، زيرا عظمت مقام عدل و مقامات محمّد و آل محمّد عليه السلام به قدرى بود كه اعمال خود را در مقابل آن ناچيز يافت، و جالب اينكه اين ترازوى با آن عظمت با يك دانه خرما كه روح اخلاص در آن باشد و موجب خشنودى حق شود پر مى گردد.

بعضى از محققان معتقدند كه پيشوايان معصوم و اولياء خدا به منزله يك كفه ترازو هستند، و خود انسان ها با اعمال و عقائد و نياتشان به منزله كفه ديگرند كه در قيامت اين دو با هم موازنه و سنجيده مى شود، و اين سخن را مى توان از تعبيرات قرآن كه مى گويد: «مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ ...» (كسانى كه ميزان هاى آنها سبك است) يا «فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ ...» (كسانى كه ميزان آنها سنگين است) يا تعبيرى كه در سوره كهف آيه 105 آمده كه درباره گروهى از كافران مى گويد: فَلا نُقيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْنا (روز قيامت براى آنها وزنى برپا نمى كنيم)، استفاده كرد، چرا كه سبك بودن ميزان به خاطر نداشتن اعتقادات حق و اعمال صالح از سوى گروهى، و سنگين بودن آن به خاطر داشتن اين سرمايه هاى وزين از سوى گروه ديگر است، و به هر حال انسان ها از يكسو و اولياء اللَّه از سوى ديگر، با هم موازنه مى شوند، و به هر اندازه ما شباهت و نزديكى به عقائد و اوصاف و اعمال آنها داشته باشيم ميزان عمل ما سنگين تر است (دقت كنيد).

***

ص: 136

الْخُلْقِ، وَ انَّ صاحِبَ حُسْنِ الْخُلْقِ لَيَبْلُغُ بِهِ دَرَجَةَ صاحِبِ الصَّوْمِ وَ الصَّلاةِ: «چيزى در ميزان عمل سنگين تر از حسن خلق نيست، و صاحب حسن خلق به خاطر آن به درجه صاحب نماز و روزه مى رسد».(1)

2- در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است كه در باب شهادت به يگانگى خدا و نبوت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم: خَفَّ مِيزانٌ تَرْفَعانِ مِنْهُ، وَ ثَقُلَ ميزانٌ تُوضَعانِ فيهِ: «ميزانى كه اين دو از آن برداشته شوند سبك است، و ميزانى كه اين دو در آن گذاشته شوند سنگين است»!.(2)

در حديث ديگرى از امام باقر يا امام صادق عليهما السلام آمده است: ما في الْميزانِ شَى ءٌ اثْقَلُ مِنَ الصَّلاةِ عَلى مُحمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انَّ الرَّجُلَ لَتُوْضَعُ اعْمالُهُ في الْميزانِ فَتَميل بِهِ، فَيُخْرِجُ الصَّلاةَ عَلَيْهِ فَيَضَعُها في مِيزانِهِ فَيُرَجَّحُ به !: «چيزى در ترازوى عمل سنگين تر از صلوات بر محمّد و آل محمّد صلى الله عليه و آله و سلم نيست، و كسانى هستند كه تمام اعمالشان را در ميزان مى گذارند، ميزان آن را سبك نشان مى دهد، در اينجا صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را بيرون مى آورد و برآن مى افزايد ميزانش سنگين مى شود».(3)

4- در بعضى از روايات نيز آمده است كه اذكارى همچون الْحَمْدُ اللَّه وَ سُبْحانَ اللَّه وَ اللَّه اكْبَرُ و همچنين لا الهُ الّا اللَّه ميزان عمل را در قيامت پر مى كند.(4)

از اين تعبيرات به خوبى استفاده مى شود كه گاه اعمال ظاهراً كوچكى به قدرى در پيشگاه خدا ارزش دارد كه ترازوى عمل را سنگين مى كند و آن را پر مى سازد، و اين به خاطر اهميتى است كه اين امور از نظر اسلام دارد: «حقيقت توحيد» «حقيقت حمد» «حقيقت تسبيح» و همچنين «ارتباط و پيوند معنوى با محمّد و آل محمّد صلى الله عليه و آله و سلم» و «حسن خلق» همه از اين امور است.

در بعضى از احاديث گذشته خوانديم كه گاه يك دانه خرما كه از روى اخلاص كامل در راه خدا انفاق شده است تمام كفه ترازوهاى عدل الهى را كه به پهنه آسمان و زمين است پر مى كند!

5- از پاره اى از روايات نيز استفاده مى شود كه در آن روز انسان ها را نيز در ميزان سنجش مى نهند، و وزن مى كنند، از جمله مرحوم طبرسى در مجمع البيان ذيل آيه 105 كهف مى گويد: در روايت صحيح داريم كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: انَّهُ لَيَأْتي الرَّجُلُ الْعَظيمُ السَّمينُ يَوْمَ القِيامَةِ لايَزِنُ جَناحَ بَعُوْضَةٍ: «در روز قيامت مردان فربه بزرگ جثه اى در دادگاه خدا حاضر مى شوند كه وزنشان حتى به اندازه بال مگسى

ص: 137

نيست»!.(1)

چرا كه اعمال و افكار و شخصيتشان در اين جهان على رغم حسن ظاهرشان همه تو خالى و پوك بوده است.

***

ص: 138

احساس غبن به او دست مى دهد كه قابل توصيف نيست زيرا مى توانست آن را از حسنات پر كند و نكرد، و اين است كه خداوند مى فرمايد: (ذلك يوم التغابن).(1)

3- باز در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است كه: انا اوّلُ قادِمٍ عَلَى اللَّه يُمَّ يَقْدِمَ عَلَيَّ كِتابُ اللَّه ثُمَّ يَقْدِمُ عَلَىَّ اهل بيتى، ثُمَّ يَقْدِمُ عَلَىَّ امَّتى، فَيَقِفُوْنَ، فَيْسئلُهُمْ، ما فَعَلْتُمْ في كِتابي وَ اهْلِبيْتِ نَبِيَّكُمْ: «من نخست كسى هستم كه به پيشگاه خدا حاضر مى شوم سپس كتاب اللَّه (قرآن) بر من وارد مى شود، پس اهل بيتم وارد مى گردند، بعد امتم بر من وارد مى شوند، آنها مى ايستند و خداوند از آنها مى پرسد با كتاب من و اهلبيت پيامبرتان چه كرديد.(2)

4- در حديثى از امام باقر عليه السلام آمده است: اوَّلُ ما يُحاسَبُ بِهِ العَبْدُ الصَّلاةُ فَانْ قُبِلَتْ قُبِلَ ما سِواها: «نخستين چيزى كه بندگان بايد حساب آنرا پس دهند نماز است كه اگر قبول شود بقيه مقبول خواهد شد».(3)

5- در حديث ديگرى آمده است: انَّ اوَّلَ ما يُسْئَلُ عَنْه العَبْدُ يَوْمَ القيامَةِ عَنْ جُلَسائِه: «نخستين چيزى كه بنده در قيامت از آن سؤال مى شود درباره همنشينان اوست».(4)

ممكن است در ميان احاديث مربوط به نخستين چيزى كه انسان از آن سؤال مى شود تضادى احساس شود كه اگر اين يكى اوّل است آن يكى چگونه اوّل مى تواند باشد، ولى ظاهراً منظور اين است كه يك گروه از كارهاست كه در مرحله اوّل از آنها سؤال مى شود و تمام آنچه در اين احاديث آمده جزو همان گروه است.

ضمناً اين احاديث اهميّت موضوعات مزبور را از ديدگاه اسلام روشن مى سازد يعنى «مسأله توحيد ايمان به نبوت، محبت اهلبيت، نماز، همنشين، ...».

اين احتمال نيز وجود دارد كه در قيامت مواقفى است كه در هر موقف اولين چيزى كه از سؤال مى شود يكى از اين امور است.

6- در حديثى نيز امير مؤمنان على عليه السلام آمده است كه فرمود: اتّقُوا اللَّهَ فى عِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَانَّكُمْ مَسئوُلونَ حَتَّى عَنِ البِقاعِ وَ البَهائِمِ: «از خدا بترسيد و پرهيزكارى را مورد بندگان خدا و شهرها و آباديش پيشه كنيد،

ص: 139

چرا كه شما در پيشگاه خدا حتى از اراضى و حيوانات سؤال مى شويد».(1)

اين حديث نشان مى دهد كه انسان حتى در برابر ويرانگى در محيط زيست و كشتن بى دليل حيوانات مسئوليت دارد و در آن روز باز خواست مى شود.

***

ص: 140

بِرَحْمَتِهِ: «سه چيز است در هركس باشد، خداوند حساب او را آسان مى كند و او را به رحمتش در بهشت وارد مى سازد».

عرض كردند: اى رسول خدا! آنها چه چيز است؟

فرمود: تعْطي مَنْ حَرَمَكَ، وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ، وَ تَعْفُو عَمَّنْ طَلَمَكَ: «عطا كنى به كسى كه تو را محروم كرده، و پيوند برقرار كنى با كسى كه از تو بريده، و عفو كنى كسى را كه به تو ستم كرده است».(1)

و نيز از روايات استفاده مى شود كه «حسن خلق» باعث آسانى حساب در قيامت است، در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم: حَسِّنْ خُلْقَكَ يُخَفِّفِ اللَّه حِسابَكَ: «اخلاق خود را نيكو كن تا خداوند حسابت را آسان كند».(2)

به هر حال از مجموع اين مدارك اسلامى استفاده مى شود كه مردم در مورد حساب الهى كاملًا با هم متفاوتند گروهى نسبت به حسابشان بسيار سختگيرى مى شود، آنها كسانى هستند كه در دنيا در حساب بندگان خدا سخت مى گرفتند، و يا كج خلق و ظالم و ستمگر بودند.

گروه ديگرى، حسابشان بسيار آسان است، به خاطر اعمال نيك و خوشرفتارى و آسان گرفتن بر بندگان خدا، يا به خاطر اينكه اصولًا آلوده به مال و مقام دنيا كمتر بوده اند.

اما گروه سوّمى هستند كه بدون حساب وارد بهشت مى شوند، چنانكه در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه در تقسيم گروه هاى مردم در قيامت فرمود: وَ مِنْهُمُ الَّذينَ يَدْخُلُوْنَ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسابٍ، لانَّهُمْ لَمْ يَلْبِسُوا مِنْ امْرِ الدُّنْيا بِشَي ءٍ، وَ انَّمَا الْحِسابُ هُناكَ عَلى مَنْ تَلْبِّسَ بِها هيهُنا: «كسانى هستند كه بدون حساب داخل بهشت مى شوند، زيرا آلوده به چيزى از امور دنيا نبودند، حساب در آنجا مخصوص كسانى است كه در اينجا آلوده به امور دنيا باشند».!(3)

و در مقابل كسانى نيز هستند كه بدون حساب وارد دوزخ مى شوند! چنانكه در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم: انَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ يُحاسِبُ كُلَّ خَلْقٍ الَّا مَنْ أشْرَكَ بِاللَّه عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّهُ لا يُحاسَبُ وَ يُؤْمَرُ بِهِ الَى النَّارِ:

«خداى متعال به حساب همه مردم رسيدگى مى كند مگر كسى كه براى خدا همتايى قرار دهد، بدون

ص: 141

حساب به سوى آتش فرستاده مى شود».!(1)

و نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: ... وَ امَّا الثَلاثَةُ الذينَ يُدْخِلُهُمْ النَّارَ بِغيْرِ حِسابٍ فَامامٌ جائَرٌ وَ تاجِرٌ كَذُوْبٌ وَ شَيْخٌ زانٍ:! «سه طايفه اند كه بدون حساب وارد دوزخ مى شوند، پيشواى ستمگر، تاجر دروغگو، پير مرد زنا كار»!.(2)

اين بحث را با حديث ديگرى در همين زمينه پايان مى دهيم: از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمود: سِتَّةٌ يَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَيْرِ حِسابٍ الامَراءُ بِالْجَوْرِ، وَ الْعَرَبُ بِالْعَصَبِيّةِ، وَ الدَّهاقِيْنُ بِالْكِبْرِ، وَ التُّجّارُ بِالْكَذِبِ، وَ الْعُلَماءُ بِالْحَسَدِ، وَ الاغْنِياءُ بِالْبُخْلِ:

«شش گروهند كه بدون حساب وارد دوزخ مى شوند، فرمانروايان به خاطر ستم، و عرب به خاطر شدت تعصّب، و كدخدايان (خوانين) به خاطر تكبر، و تجّار به خاطر دروغ، و علماء به خاطر حسد، و ثروتمندان به خاطر بخل»!(3)

خداوند! به لطف و كرمت، حساب قيامت را بر ما آسان كن، و بر ما ترحّم فرما، تو مى دانى با دست خالى و پرونده تاريك به سوى تو مى آييم يا ارْحَمَ الراحمينَ وَ يا اكْرَمَ الاكْرَمينَ.

ص: 142

ص: 143

2- مسلماً پروردگار تو در كمينگاه است.

3- و اگر بخواهيم چشمان آنها را محو مى كنيم، سپس براى عبور از راه مى خواهند به يكديگر پيشى بگيرند، امّا چگونه مى توانند ببينند؟!

4- جهنم كمينگاهى است بزرگ!- و محل بازگشتى براى طغيانگران.

***

تفسير و جمع بندى

راه بهشت از دوزخ مى گذرد

در نخستين آيه روى سخن را به همه انسان ها كرده مى فرمايد:

«همه شما (بدون استثناء) وارد دوزخ مى شويد، و اين بر پروردگار تو امرى است حتمى و قطعى» (وَ انْ مِنْكُمْ الّا وارِدُها كانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِاً).

بعد مى افزايد: «سپس آنها را كه پرهيزگار بوده اند رهايى مى بخشيم، و ستمگران را در حالى كه به زانو در آمده اند در آن وا مى گذاريم» ثُمَّ نُنَجِّي الَّذينَ اتَّقَوا وَ نَذَرُ الظَّالِمينَ فيها جَثِيّاً.

در اينكه منظور از ورود در جهنم در اينجا چيست؟ مفسّران سخن بسيار گفته اند، و تفسيرهاى گوناگونى دارند:

عده اى بر اين عقيده اند كه «ورود» در اينجا به معناى دخول نيست، زيرا اين واژه در اصل به معناى قصد آب كردن است، لذا هنگامى كه شتران را به سوى آب مى برند تعبير به «اوْرَدْتُ الابِلَ الْماءَ» مى شود، قرآن مجيد نيز درباره موسى عليه السلام هنگامى كه در كنار چاه آب شهر مدين رسيد مى فرمايد: وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْيَنَ «هنگامى كه موسى وارد آب مدين شد» (قصص 23).

مفهوم اين سخن اين است كه همه انسان ها به نزديكى جهنم مى آيند و اين همان چيزى است كه از آن تفسير به «صراط» يعنى پلى كه بر روى دوزخ است شده كه همه بايد از آن بگذرند، مجرمان در همان جا مى مانند و سقوط مى كنند و مؤمنان به سرعت از آن مى گذرند و داخل بهشت، مى شوند، كوتاه سخن اينكه به گفته الميزان «ورود چيزى بيش از حضور و اشراف توأم با قصد نيست».

يا به تعبير فخر رازى (يكى از دو تفسيرى كه ذكر كرده) ورود به معناى نزديكى است.

ص: 144

ولى از مجموع آيات مختلف قرآن كه اين واژه در آن به كار رفته است چنين استفاده مى شود كه اين واژه هم به معناى حضور و نزديكى به كار رفته و هم به معناى دخول، يعنى مفهوم عامى دارد كه هر دو را شامل مى شود لذا خطاب به بت پرستان مى گويد: انَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُوَنِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ انْتُمْ لَها وارِدونَ- لَوْ كانَ هَؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها وَ كلٌ فيها خالِدونَ: «شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد هيزم جهنميد! همگى در آن وارد مى شويد، اگر اينها خدايان بودند هرگز در آن وارد نمى شدند، و همه جاودانه در آن خواهند بود» (انبياء 98 و 99).

بنابراين مانعى ندارد كه ورود در آيه مورد بحث به معناى قرب و نزديكى و اشراف تفسير شود و اشاره اى به پل صراط باشد.

شاهد اين تفسير حديثى است كه از امام صادق عليه السلام آمده است كه در تفسير آيه فوق فرمود: اما تَسْمَعُ الرَّجُلَ يقولُ: وَرَدْنا مَاءَ بَنى فُلانٍ، فَهُوَ الوُرُودُ، وَ لَمْ يَدْخُلْه: «آيا نمى شنوى كه كسى مى گويد ما وارد آب فلان طائفه شديم (يعنى در كنار آن قرار گرفتيم) اين ورود است در حالى داخل نشده است».(1)

از اين تعبير روشن تر حديث كوتاهى است كه قرطبى طبق روايتى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند به اين مضمون كه فرمود: الوُرُودُ الَمَمرُّ عَلَى الصِّراطِ: «ورود همان عبور از صراط است».(2)

تفسير ديگرى كه طرفداران فراوانى در ميان مفسرين دارد اين است كه واقعاً همه انسان ها داخل دوزخ مى شوند، منتها بر مؤمنان سرد و سالم خواهد بود، همان گونه كه آتش نمرودى بر ابراهيم عليه السلام سرد و سالم شد، و بر كافران و مجرمان سوزنده و شعله ور خواهد بود.

گويى مؤمنان به خاطر عدم سنخيت با آتش همانند يك ماده خاموش كننده آتشند، در حالى كه كفار به خاطر سنخيتشان همچون موادى هستند كه وقتى بر آتش مى ريزد شعله ورتر مى گردد! (دقت كنيد).

شاهد اين تفسير روايتى است كه از «جابر بن عبداللَّه انصارى» نقل شده كه شخصى از او درباره تفسير اين آيه سؤال كرد، «جابر» به گوش هاى خود اشاره كرد و گفت: با اين دو گوش خود از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم كه اگر دروغ بگويم هر دو كر باد، مى فرمود: «ورود به معناى دخول است، هيچ نيكوكار و بدكارى نيست مگر اينكه داخل جهنم مى شود منتها نسبت به مؤمنان سرد و سالم خواهد بود همان گونه كه بر

ص: 145

ابراهيم شده».(1)

اگر اين تفسير را انتخاب كنيم آيه دليلى بر مسأله پل صراط نخواهد بود.

***

در دوّمين آيه به عنوان تهديدى نسبت به طغيان گران، بعد از ذكر عذاب دنيوى آنها و مجازات هاى دردناكى كه دامن گير آنها شده، مى فرمايد: «پروردگار تو مسلماً در كمينگاه است» (انَّ رَبّكَ لَبِالمِرْصادَ).

«مرصاد» از ماده «رصد» (بر وزن حَسَدْ) به معناى آمادگى براى مراقبت از چيزى است، و اين همان است كه در فارسى از آن تعبير به در كمين بودن مى كنيم، بنابراين «مرصاد» به معناى «كمينگاه» است.

در اينكه منظور از «مرصاد» در اينجا چيست؟ بعضى گفته اند يعنى خداوند در كمين گردنكشان در اين دنياست و به موقع آنها را در هم مى كوبد، و به تعبيرى كه در تفسير الميزان آمده «خداوند مراقب اعمال بندگان خويش است، تا زمانى كه طغيان و فساد را از حد بگذرانند آنها را به اشدّ عذاب مجازات مى كند».(2)

در اين صورت در آيه اشاره اى به مسأله «صراط» نيست، ولى در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: المِرْصادُ قَنْطَرَةٌ عَلَى الصِّراطِ لا يَجُوْزُها عَبْدٌ بِمَظْلَمَةٍ: «مرصاد پلى است بر صراط، كسى كه حق مظلومى بر گردن او باشد از آن نخواهد گذشت»!.(3)

در حديث ديگرى كه در روضه كافى از امام باقر عليه السلام از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده مى خوانيم كه بعد از ذكر مشخصات پل صراط فرمود: وَ هُوَ قَوْلُ اللَّه تَبارَكَ وَ تَعالى انَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ: «اين همان چيزى است كه خداوند متعال فرموده ان ربك لبالمرصاد».(4)

ص: 146

از اين دو حديث كه ناظر به تفسير آيه فوق است استفاده مى شود كه آيه مزبور ناظر به قيامت و پل صراط است.

البته هيچ مانعى ندارد كه آيه ناظر به هر دو باشد، يعنى خدا در كمينگاه طغيانگران هم در اين جهان، و هم در جهان ديگر در كنار صراط است، ولى به هر حال آيه مفهوم مكانى ندارد، چرا كه از براى خداوند مكانى نيست، بلكه منظور احاطه وجودى خداوند بر همه اين امور است.

در حديثى نيز از ابن عباس آمده است كه مى گفت بر جهنم هفت پل قرار دارد، نزد پل اوّل از «ايمان» سؤال مى شود اگر آن را به طور كامل ارائه دهد به پل دوّم مى رود، و در آنجا از «نماز» سؤال مى شود، اگر به طور كامل ارائه دهد به پل سوّم مى رود، در آنجا سؤال از «زكات» مى شود، اگر آن را ارائه دهد به پل چهارم مى رود، در آنجا از «روزه» ماه مبارك رمضان سؤال مى شود، اگر آن را ارائه دهد به پل پنجم مى رود، در آنجا از «حج و عمره» سؤال مى شود، اگر آنها را ارائه دهد به پل ششم مى رود، و در آنجا از «صله رحم» سؤال مى شود اگر آنرا ارائه دهد به پل هفتم مى رود، در آنجا از «مظالم و حقوق بندگان» از او سؤال مى كنند ... و اين است معناى سخن خداوند انَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ.(1)

بسيار بعيد به نظر مى رسد كه اين سخن با اين تفصيلات استنباط شخصى ابن عباس بوده باشد، قاعد تا آن را به صورت يك روايت از رسول خدا يا على عليه السلام شنيده است.

تعبير به «مرِصاد» در آيه 21 سوره نبأ نيز آمده است آنجا كه مى فرمايد: انَّ جَهَنّمَ كانَتْ مِرصاداً «مسلماً دوزخ كمينگاه است» (براى طغيانگران).

ولى ظاهر اين آيه اين است كه خود دوزخ كمينگاه طغيانگران و مجرمان است، اما با توجه به آنچه در آيه قبل آمد جمعى از مفسّران گفته اند منظور از مرصاد در اينجا پلى است كه از روى جهنم مى گذرد، آنجا كمينگاه اين گروه مى باشد و چون قادر بر عبور از آن نيستند در جهنم سقوط مى كنند(2) بعلاوه تعبير به «كمينگاه» معمولًا در مورد طرق و گذرگاه ها به كار مى رود و جهنم كه به اصطلاح آخر خط است تناسب چندانى با مسأله كمينگاه ندارد، و اين قرينه ديگرى بر تفسير فوق است.

***

در سوّمين و آخرين آيه بعد از اشاره به وضع كفار و مجرمان در قيامت، و اينكه در آن روز بر دهان آنها مهر نهاده مى شود و تنها دست و پايشان سخن مى گويد، مى فرمايد: «و اگر بخواهيم چشمان آنها را محو

ص: 147

و نابوده مى كنيم سپس براى عبور از صراط مى خواهند بر يكديگر پيشى بگيرند، اما چگونه مى توانند ببينند» (وَلَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلَى اعْيُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَانّى يُبْصِرُونَ).(1)

بسيارى از مفسّران اين آيه را ناظر به وضع اين گروه در دنيا دانسته اند و «صراط» را به معناى «طريق حق» تفسير كرده اند، يعنى آنها مى كوشند طريق حق يا طريق نجات را پيدا كنند در حالى كه خداوند به خاطر اعمالشان چشم هايشان را نابينا ساخته و قادر به مشاهده آن نيستند!

ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه آيه ناظر به وضع اين گروه در قيامت به هنگام عبور از صراط (پل دوزخ) باشد، در آنجاست كه اگر خدا اراده كند چشمانشان را به كلى محو مى سازد تا نتوانند از آن پل بگذرند هر قدر تلاش و كوشش كنند.

ظاهر عبارت تفسير «في ظلال» همين معناست، در تفسير قرطبى نيز به عنوان يك احتمال به آن اشاره شده، بعلاوه از «عبداللَّه بن سلام» در تفسير اين آيه چنين نقل شده: «هنگامى كه روز قيامت گردد و صراط (روى دوزخ) كشيده شود، منادى صدا مى زند محمّد صلى الله عليه و آله و سلم و امتش برخيزند! همه امت اعم از خوب و بد بر مى خيزند، و به دنبال حضرتش حركت مى كنند، تا از صراط بگذرند، وقتى روى صراط آمدند، خداوند چشمان فاجران آنها را نابينا مى سازد، آنها مى خواهند از «صراط» بگذرند، ولى چگونه مى توانند ببينند»؟.(2)

بسيار بعيد به نظر مى رسد كه اين بيان استنباط شخصى «عبداللَّه بن سلام» باشد، زيرا اينها از اخبار غيبى آينده است كه جز معصومين عليهم السلام از آن آگاه نبودند، به همين دليل بعيد نيست كه آن را به عنوان روايتى از رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سلم تلقى كنيم.(3)

ص: 148

توضيحات

ص: 149

يَعْرِفُهُ في الدُّنْيا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّراطِ في الاخِرَةِ، فَتَردَّى في نارِ جَهَنَّمَ: دو صراط است، صراطى در دنيا و صراطى در آخرت، و امّا صراط در دنيا همان امام واجب الاطاعه است، هركس او را بشناسد و به هدايت او اقتدى كند از صراطى كه پلى است بر جهنم در آخرت مى گذرد، و هركس او را در دنيا نشناسد قدمش بر صراط آخرت مى لرزد و در آتش جهنم سقوط مى كند».(1)

در تفسير امام حسن عسكرى عليه السلام اين دو صراط (صراط دنيا و آخرت) به صراط مستقيم معتدل بين «غلّو» و «تقصير» و «صراط آخرت» تفسير شده است.(2)

اين نكته نيز قابل توجّه است كه در روايات اسلامى عبور از اين راه پر خطر مشكل شمرده شده است، در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم (وهم از امام صادق عليه السلام آمده است: انَّ عَلَى جَهَنَّمَ جِسْراً ادَقُّ مِنْ الشَّعْرِ وَاحَدُّ مِنْ السَّيفِ: «بر دوزخ پلى است باريك تر از مو و تيزتر از شمشير»!.(3)

صراط «مستقيم» و حقيقت «ولايت» و «عدالت» در اين دنيا نيز چنين است، باريكتر از مو، و تيزتر از شمشير، چرا كه خطّ مستقيم خط باريكى بيش نيست، و بقيه هر چه هست خطوط انحرافى در چپ و راست است.

و طبيعى است كه صراط قيامت كه تجسّم عينى از اين صراط است چنين باشد.

ولى با اين حال همان گونه كه قبلًا نيز اشاره شد گروهى با سرعت در سايه ايمان و اعمال صالح از اين جاده خطرناك مى گذرند.

بدون شك ارتباط با پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و خاندان رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سلم مى تواند عبور از اين جاده مخوف را آسان سازد، در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم: اذا كانَ يَوْمُ الْقِيامَةِ وَ نُصِبَ الصِّراطُ عَلَى جَهَنَّمَ لَمْ يَجُزْ عَلَيْهِ الا مَنْ كانَ مَعَهُ جَوازٌ فيه وَلايَةُ عَليِّ بْنِ ابي طالِبٍ عليه السلام : «روز قيامت هنگامى كه صراط روى جهنم قرار داده شود تنها كسانى از آن عبور مى كنند كه اجازه اى داشته باشند و در آن اجازه ولايت علي بن ابي طالب عليه السلام بوده باشد».(4)

نظير همين معنا به تعبير ديگر درباره بانوى اسلام فاطمه زهرا عليها السلام آمده است.

ص: 150

بديهى است ولايت على عليه السلام و فاطمه عليها السلام از ولايت پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و علاقه به قرآن و اسلام و ساير پيشوايان معصوم جدا نيست، در واقع تا ارتباطى از نظر ايمان و اخلاق و عمل با اين پيشوايان بزرگ برقرار نباشد عبور از صراط ممكن نيست، و در اين زمينه روايات متعددى وارد شده است، (علاقمندان براى آگاهى بيشتر مى توانند به بحار الانوار، جلد 8 فصل صراط، مخصوصاً روايات 12، 13، 14، 15، 16، 17 مراجعه كنند).

آخرين سخن در اينجا درباره بُعد تربيتى ايمان به چنين صراطى است، گذرگاهى مخوف، لغزنده، خطرناك، باريك تر از مو، تيزتر از شمشير، گذرگاهى كه مواقف و ايستگاه هاى متعددى دارد، و در هر موقف از چيزى سؤال مى كنند، در يك جا از نماز، جاى ديگرى از امانت وصله رحم، جايى از عدالت، و مانند آن، گذرگاهى كه اجازه عبور از آن بدون ولايت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و اميرمؤمنان على عليه السلام و تخلّق به اخلاق آنها امكان پذير نيست، و بالاخره گذرگاهى كه هركس به مقدار نور ايمان و عمل صالحش توانايى عبور از آن را دارد، و اگر كسى نتواند به سلامت از آن بگذرد سقوطش در دوزخ حتمى است، و هرگز به كانون نعمت هاى معنوى و مادى پروردگار، يعنى بهشت راه نخواهد يافت.

توجّه به اين معانى، و ايمان به آن بدون شك بازتاب گسترده اى در اعمال انسان و تربيت او خواهد داشت، و او را به دقت هرچه بيشتر در انتخاب راه هاى زندگى، و جدا سازى دقيق حق از باطل، و تخلق به اخلاق اولياء اللَّه وادار مى سازد.

ص: 151

ص: 152

جالب اينكه اين آيات در هشت گروه به تعدادى درهاى بهشت، جمع آورى شده!.

ص: 153

ص: 154

ضعيف و كم نور كه در برابر شهوات و هوى و هوس ها از اثر مى افتد لذا در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه وقتى از حقيقت ايمان سؤال كردند فرمود: الايمانُ انْ يُطاعَ اللَّهَ فَلا يُعْصَى: ايمان آن است كه اطاعت خدا شود و معصيت او نشود».(1)

و به تعبير روشن تر عمل صالح تجسّم ايمان قلبى است!

البته اين سخن بدان معنا نيست كه معصيتكاران يا مرتكبان كبيره كافرند(2) آن گونه كه خوارج مى پنداشتند، بلكه منظور اين است ايمان قوى هرگز از عمل صالح جدا نيست، هرچند ايمان هاى ضعيف را با ارتكاب كبائر مى سازد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه غالباً در آيات قرآن ايمان بر عمل صالح مقدم داشته شده، با اينكه به نظر مى رسد انجام واجبات و ترك محرمات كارى مشكل تر از ايمان است، و قاعدتا بايد مقدم داشته شود، اين به خاطر آن است كه قرآن با اين بيان مى خواهد اشاره به ريشه و اساس بودن ايمان نسبت به اعمال صالح كند.

آخرين سخن در اين مبحث اينكه تعبير به ايمان و عمل صالح، آنچنان تعبير گسترده اى است كه تمام مراحل ايمان به خدا و ساير مبانى اعتقادى را از يسكو، و انجام هرگونه كار شايسته فردى و اجتماعى و عبادى و سياسى را از سوى ديگر شامل مى شود، اين بود نخستين كليد درهاى بهشت.

***

ص: 155

مى دانيم در نظام ارزشى اسلام، تقوى موقعيت بسيار والايى دارد همان گونه كه در آيه 13 سوره حجرات كه به عنوان يك شعار اسلامى مشهور شده است مى خوانيم: انَّ اكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّه اتْقاكُمْ: گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شماست.

با اينحال جاى تعجب نيست كه در آيات فراوانى از قرآن مجيد، تقوى در حقيقت به عنوان كليد بهشت شناخته شده، و مى دانيم تقوى به معناى خويشتن دارى، و پرهيز از گناهان، و هرگونه تخلّف در برابر فرمان خدا و حق و عدالت است، يا به تعبير ديگر آن حالت خدا ترسى باطنى و كنترل درونى است كه انسان را از هرگونه آلودگى باز مى دارد، يعنى چنان مفهوم جامعى دارد كه انجام همه وظائف الهى اخلاقى انسان را فرا مى گيرد.

تعبير به «تلك» در آغاز آيه كه اشاره به دور است در واقع اشاره اى است به عظمت مقام بهشت، گويى آنچنان والا است كه از دسترسى فكر و انديشه ما فراتر است.

تعبير به «ارث» ممكن است اشاره به يكى از نكات زير باشد:

1- «ارث» به معناى هرگونه تمليك پايدار است، زيرا تنها ملكى كه قابل فسخ و بازگشت نيست ملكى است كه از طريق ارث به انسان مى رسد، بهشت براى پرهيزكاران نيز چنين است.

2- وراثت بيش از آنكه جنبه قانونى و تشريعى داشته باشد جنبه تكوينى و طبيعى دارد كه طبق آن صفات پدران و مادران به فرزندان منتقل مى گردد، بنابراين منظور از تعبير به ارث در آيه فوق، وجود يك رابطه معنوى تكوينى در ميان «تقوى» و «بهشت» است.

3- اموالى كه به ارث مى رسد، اموالى است كه معمولًا انسان براى آن زحمتى نكشيده، گويى نعمت هاى بهشتى آنچنان عظيم است كه اعمال پرهيزكاران در مقابل آن كاملًا ناچيز محسوب مى شود، مثل اينكه بهشت را بدون زحمت و مجاناً به آنها داده اند، چرا كه زحمات آنها در برابر اين نعمت بسيار كم اهميت است.

و به تعبير ديگر درست است كه اعمال انسان و تقواى او پايه استحقاق بهشت است، ولى عظمت نعمت هاى بهشتى چنان است كه گويى رايگان به پرهيزگاران داده مى شود.

اينجاست كه مى گوييم پاداش هاى الهى در عين اسحقاقى بودن جنبه تفضّلى دارد.

4- در روايت پر معنايى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در تفسير اين مطلب مى خوانيم: ما مِنْ احَدٍ الا وَلَهُ مَنْزلٌ

ص: 156

في الْجَنَّةِ، وَ مَنْزِلٌ في النّارِ!: فَامَّا الْكافِرُ فَيَرِثُ الْمُؤْمِنَ مَنْزِلَهُ مِنَ النّارِ، وَ الْمُؤْمِنُ يَرِثُ الْكافِرَ مَنْزِلَهُ مِنَ الْجَنّةِ: هر انسانى منزلگاهى در بهشت و منزلگاهى در جهنم دارد، كافران منزل دوزخى مؤمنان را به ارث مى برند، و مؤمنان جايگاه بهشتى كافران را!.(1)

اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه همه انسان ها آزاد آفريده شده اند، هم استعداد بهشتى شدن را دارند و هم دوزخى شدن را، و اين بسته به انتخاب خود آنهاست.(2)

***

ص: 157

در بعضى از روايات «احسان» به عنوان عبادت و بندگى توأم با يقين كامل، و احساس مراقبت پروردگار در همه حال، تفسير شده است، چنانكه در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه از حضرتش درباره «احسان» سؤال كردند فرمود: انْ تَعْبُدَ اللَّه كَانَّكَ تَراهُ فَانْ لَمْ تَكنْ تَراهُ فِانَّهُ يَراكَ: «آن گونه خدا را پرستش كن كه گويى او را مى بينى و اگر تو او را نمى بينى او قطعاً تو را مى بيند»!(1)

روشن است آنكس كه احساس چنين مراقبتى مى كند نه تنها عبادتش عبادتى شايسته، و داراى روح و حقيقت است، بلكه آثار اين احساس در تمام اعمال و رفتار و گفتار او ظاهر مى شود.

***

ص: 158

بركت و جاودانى با چه لطف و محبتى كه در اين معامله از سوى خدا ابراز شده؟!.

لذا در حديثى مى خوانيم: هنگامى كه آيه فوق نازل شده پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در مسجد بود آيه را با صداى بلند تلاوت فرمود و مردم تكبير گفتند، مردى از انصار خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم آمد و پرسيد راستى همين آيه بود كه نازل شد؟ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود آرى، مرد انصارى (از روى خوشحالى) گفت: بَيْعٌ رَبيحٌ لانُقيلُ وَ لانَستَقيلُ: «معامله اى است بسيار پر سود، نه تقاضاى فسخ آن را خواهيم كرد و نه فسخ آن را مى پذيريم».(1)

آن بيع را كه روز ازل با تو كرده ايم هرگز در آن حديث اقاله نمى رود

ضمناً از آيه فوق استفاده مى شود كه نه تنها شهيدان راه خدا، بلكه پيروزمندان در جهاد نيز مشمول چنين معامله اى با خدا هستند، همين قدر كه جان خود را در طبق اخلاص گذارده و به ميدان جهاد مى آورند مصداق معامله با خداست، و اينكه «يَقْتُلُونَ» (دشمن را مى كشند) مقدم بر «يُقْتَلونَ» (خود آنها شهيد مى شوند) شده است، دليل بر اين است كه هدف اصلى درهم كوبيدن دشمن است نه شهادت! بنابراين شهادت مقام والائى است كه در اين مسير عائد گروهى از سعادتمندان مى شود، اما هرگز جهاد به منظور نيل به شهادت انجام نمى شود، يا به تعبير روشن تر شهادت هدف نيست، بلكه گذرگاهى است در راه هدف.

***

ص: 159

در برابر هواى نفس آغاز مى گردد، و مى دانيم سرچشمه تمام مفاسد و گناهانى كه در روى زمين است همان «هوى پرستى» است پس خود خدا سرچشمه همه اصلاحات است.

لذا در حديثى در ذيل آيه 43 فرقان ارَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ الهُهُ هَواهُ از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمده است: ما تَحْتَ ظِلِّ السَّماءِ مِنْ الهٍ يُعْبَدُ مِنْ دُوْنِ اللَّه اعْظَمُ عِنْدَ اللَّه مِنْ هَوىً مُتَّبَعٍ؛ «در زير آسمان هيچ بتى نزد خدا بزرگتر از هوى و هوسى كه از آن پيروى كنند نيست»!(1)

قابل توجه اينكه نقطه مقابل اين دو صفت (خوف از خدا و نهى نفس از هوى) در آيات قبل از آن در همان سوره نازعات دو وصف «طغيانگرى» و «مقدم داشتن دنيا بر آخرت» و نتيجه آن دوزخ شمرده شده است (وَ امَّا مَنْ طَغَى وَ اثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا فَانَّ الْجَحيمَ هِيَ الْمَأْوَى) و به راستى خمير مايه تمام بدبختى ها اين دو صفت و سرچشمه تمام نيك بختى ها آن دو صفت است (دقت كنيد).

به گفته بعضى از مفسّران سرچشمه هاى هفتگانه گناه كه در آيه 14 آل عمران آمده است: زُيِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشِّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ وَ الْقَناطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الأنْعامِ وَ الْحَرْثِ «محبت زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب ها (و مركب ها) ى ممتاز و دام ها و زراعت ها در نظر مردم جلوه داده شده است» همه در هوى پرستى خلاصه مى شود، و سرچشمه هوى پرستى عدم معرفت و عدم خوف از خداست.(2)

در اينكه منظور از «مقام رب» در آيه مورد بحث چيست؟ مفسّران تفسيرهاى گوناگونى دارند: بعضى آن را اشاره به مواقف قيامت و از جمله موقف حساب مى دانند(3) و بعضى اشاره به مقام عدالت او مى دانند و همه اينها در حقيقت بازگشت به ترس از اعمال و گناهان مى كنند، زيرا خداوند «ارحم الراحمين» است و در ذات او چيزى كه مايه خوف انسان گردد نيست، ولى همان گونه كه مجرمان از ديدن قاضى عادل مى ترسند و از شنيدن نام محكمه و دادگاه وحشت مى كنند گنهكاران نيز از مقام عدل و حساب و علم خدا خائفند (دقت كنيد).

در حقيقت دوزخى در اين جهان است به نام دوزخ شهوات، و دوزخى در جهان ديگر دوزخ مجازات كه از اين دوزخ سرچشمه مى گيرد!.

ص: 160

اين بحث را با حديثى از امام صادق عليه السلام پايان مى دهيم فرمود: مَنْ عَلِمَ انَّ اللَّه يَراهُ وَ يَسْمَعُ ما يَقُولُ، وَ يَعْلَمُ ما يَعْمَلُهُ مِنْ خَيْرٍ اوْ شَرَّ، فَيَحْجُزُهُ ذلِكَ عَنِ الْقَبيحِ مِنَ الاعْمالِ، فَذلِكَ الذَّي خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى: «كسى كه مى داند خدا او را مى بيند و آنچه را مى گويد مى شنود، و آنچه را از نيك و بد عمل انجام مى دهد، و اين توجه او را از اعمال زشت باز مى دارد، او كسى است كه از مقام پروردگارش خائف است، و خود را از هواى نفس باز داشته».(1)

***

ص: 161

در روايات اسلامى «سابقون» به اميرمؤمنان على عليه السلام كه نخستين مسلمان از جنس مردان بود، و گاه به چهار نفر «هابيل» و «مؤمن آل فرعون» و «حبيب نجّار» و «علي عليه السلام» تفسير شده كه هر كدام در عصر و زمان خود مصداق روشن و نمونه اتم از سبقت در ايمان و جهاد و اعمال خير بودند.(1)

قابل توجه اينكه نخستين موهبتى كه خداوند در اين آيات براى آنها قرار داده موهبت قرب به خدا است (اولئكَ الْمُقَرَّبُونَ) كه از تمام نعمت هاى عظيم و جنات النعيم برتر و بالاتر و والاتر است.

و با اينكه «جنات» (باغ هاى بهشت) بدون ذكر نعيم كه جمع نعمت است كافى براى اداى مقصود مى باشد ولى ذكر اين دو با هم تأكيد و اهميت بيشترى را در مورد نعمت هاى بهشت در بر دارد.

اين تعبير مى تواند اشاره به مطلب ديگرى نيز باشد كه باغ هاى بهشتى فقط كانون نعمت است، برخلاف باغ هاى دنيا كه اداره و نگهدارى و حفظ آن هميشه با زحمات فراوانى همراه بوده و هست، و هر زمان بيم آفت و فنا و نابودى درباره آن مى رود.

***

ص: 162

بهشتى كه در آن نعمت هاى جاودانه است بشارت مى دهد».

(الَّذينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في سَبيل اللَّه بِامْوالِهِمْ وَ انْفُسِهِمْ اعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّه وَ اولئكَ هُمُ الْفائَزُونَ- يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فيها نَعيمٌ مُقيمٌ).(1)

در اين آيه سخن از كسانى در ميان است كه داراى سه وصف «ايمان» و «هجرت» و «جهادند» (البته هريك از اين سه وصف رابطه علت و معلولى با وصف ديگر دارد، ايمان آنها سبب هجرت شد، و هجرت آنها مقدمه اى بر جهاد بود) و پاداش آنها نيز سه چيز قرار داده شده است: «رحمت الهى» و «خشنودى او» و «باغ هاى پر نعمت بهشت» به اين ترتيب در برابر هر كار نيكى پاداشى عظيم به آنها داده مى شود، ايمان سبب آمرزش گناهان مى گردد و هجرت موجب جلب رضايت حق، و جهاد با اموال و انفس سبب بهره مندى از باغ هاى پر نعمت بهشت است.

در ميان مفسّران معروف است كه «شيبه» و «عباس» هر كدام بر ديگرى تفاخر مى كردند، يكى مى گفت: من كليد دار خانه كعبه و آباد كننده مسجد الحرامم!.

و ديگرى مى گفت: منصب سقاية الحاج (آب رساندن به زوار خانه خدا) بر عهده من است! علي عليه السلام فرمود: افتخار من در اين است كه ايمان آورده ام و هجرت و جهاد كرده ام! آيه فوق نازل شد و برترى امام عليه السلام را بر همه آنها بيان كرد.(2)

مفسّران در اينجا بحث هاى فراوانى دارند كه چگونه قرآن مجيد درجه مؤمنان مهاجر مجاهد را برتر از غير مؤمنان شمرده است؟ در حالى كه غير مؤمنان اصلًا درجه اى ندارند، ولى در يك پاسخ كوتاه مى توان گفت: اولًا در مورد صفات تفضيلى بسيار مى شود كه در طرف مقابل اصلًا فضيلتى نيست، مانند وَلَعَبْدٌ مُؤمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ: «بنده با ايمان از بت پرست بهتر است» (بقره 221) و امثال اين تعبير در قرآن و روايات و كلمات روزمرّه فراوان ديده مى شود.

از اين گذشته نفس عمل آبرسانى به حجاج و آباد كردن مسجد الحرام كار با فضيلتى است از هركس كه سر بزند، منتها اگر انجام دهندگان كافر و بى ايمان باشند اعمال نيك آنها حبط و بى اثر مى شود.

ص: 163

ص: 164

در بعضى ديگر از آيات قرآن روى مسأله استقامت (ثبات بر جاده مستقيم) در طريق ايمان و اطاعت حق تكيه شده است، چنانكه در آيات 13 و 14 احقاف مى فرمايد: «انَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّه ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاهُمْ يَحْزَنونَ اولئكَ اصْحابُ الْجَنَّةِ خالدِينَ فيها جَزَاءً بِما كانُوا يَعْمَلُون»: «كسانى كه گفتند پروردگار ما اللَّه است استقامت به خرج دادند نه ترسى بر آنهاست و نه غمى- آنها اصحاب بهشتند، و جاودانه در آن مى مانند، اين پاداش اعمالى است كه انجام مى دادند».(1)

«استقاموا» از ماده «استقامت» به معناى ملازمت راه مستقيم و ثبات بر خط صحيح است، به تعبير ديگر هم مفهوم اعتدال و دورى از هرگونه انحراف در آن است، و هم مفهوم ثبات، و اگر مى بينيم بعضى از اهل لغت آن را به معناى اعتدال تفسير كرده اند از همين نظر است.

راغب در مفردات مى گويد: «استقامت در مورد راهى گفته مى شود كه روى خط مستقيم قرار داشته باشد، و به همين جهت به راه حق، «صراط مستقيم» گفته مى شود، و استقامت انسان همان ملازمت طريق مستقيم است».(2)

لذا در مفهوم استقامت هم معناى صاف بودن طريق افتاده است و هم پايدارى و مقاومت، و بنابراين از امورى كه سبب ورود در كانون لطف خدا يعنى بهشت مى شود علاوه بر ايمان تداوم خط و راه صحيح و مستقيم است.

در بعضى از روايات كه از ائمه معصومين عليه السلام در تفسير اين آيه نقل شده آمده است «اسْتَقامُوا عَلى وَلايَةِ اميرِ الْمُؤْمِنينَ عليه السلام: «منظور استقامت و بقاء بر ولايت اميرمؤمنان علي عليه السلام است (كه خط مستقيم اسلام راستين مى باشد).(3)

و اينكه نخست سخن را از «ايمان» مى گويد (قالُوا رَبُّنا اللَّه) و بعد استقامت بر جاده صحيح را با «ثُمَّ» كه براى عطف با فاصله است بعد از آن مى آورد اشاره به اين است كه چنين عملى نتيجه چنان ايمانى است.

اين نكته نيز قابل دقت است كه سرچشمه نگرانى هاى انسان گاه امورى است كه در گذشته واقع شده، و بر آن اندوه مى خورد، و گاه نسبت به امور آينده است كه از آن بيمناك مى باشد، قرآن در آيه مورد بحث

ص: 165

مى گويد: كسانى كه داراى اين دو صفت باشند نه اندوهى از گذشته دارند و نه بيمى از آينده (لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاهُمْ يَحْزَنُونَ).

اين سخن را با حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم پايان مى دهيم: كسى خدمتش عرضه داشت: كارى به من بياموز كه به آن تمسّك جويم (و اهل بهشت شوم) پيامبر فرمود: قُلْ رَبّي اللَّه ثُمَّ اسْتَقِمَ: «بگو خداى من اللَّه است و بر آن بأيست» (كه سرمايه ورود در بهشت همين است) سپس سؤال كرد: مخوف ترين چيزى كه بايد از آن پرهيز كنم چيست؟ رسول خدا زبان خود را به دست گرفت و فرمود اين!!(1)

***

ص: 166

ص: 167

است:

از جمله طبق آيات مورد بحث خداوند روزى ويژه اى از الطاف خفيه اش به آنها اختصاص داده است، آنها از جلوه هاى ذات پاك او لذت مى برند و از باده شهود باطن او سرمست مى شوند قلبشان از پيمانه شوق خدا لبريز، و سر تاپايشان غرق عشق و جذبه وصال او مى شود، اين همان است كه در يك اشاره كوتاه فرموده: اولئكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ «آنها روزى ويژه اى دارند».

ديگر از امتيازات آنها همان مصونيت از وسوسه هاى شياطين است كه در بالا به آن اشاره شد.

سوّمين امتيازشان رسيدن به مقام والاى عرفان است، آنها چنان معرفتى دارند كه مى توانند خدا را توصيف صحيح كنند، نه توصيفى آميخته با شرك جلى يا خفى، چنانكه در آيه 159 و 160 صافات مى خوانيم: سُبْحانَ اللَّه عَمّا يَصِفُونَ- الاعِبادَ اللَّه الْمُخْلَصينَ «منزل است خداوند از توصيفى كه آنها مى كنند، مگر بندگان مخلص خدا (كه توصيفى صحيح از هرگونه عيب و نقص دارند).

به اين ترتيب معرفتشان از همه برتر، مصونيتشان در برابر شيطان و هواى نفس از همه بيشتر، و پاداششان در قيامت از همه والاتر است، و اين است جزاى مخلَصين (اللَّهُمَّ اجْعَلْنا مِنَ الْمُخْلَصينْ، بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرينَ).

***

ص: 168

كه هريك، نشانه اى از نشانه هاى مسلّم تقوى است، وگرنه صدق و راستى در آخرت كه محل تكليف نيست، مفيد نخواهد بود، به علاوه اوضاع در آن روز چنان است كه هيچكس جز راستگويى راه ديگرى ندارد، حتى گنهكاران اگر موقتاً حقايق را انكار كنند به زودى متوجه مى شوند كه اين كارشان بيهوده است، لذا سرانجام به همه گناهان خويش اعتراف خواهند كرد!

ضمناً از اين تعبير استفاده مى شود كه تمام اعمال نيك را مى توان در صدق و راستى خلاصه كرد، و با كمى دقّت، تحليل منطقى آن نيز روشن است، چرا كه همه گناهان بازگشت به عدم صداقت انسان در ادعاى ايمان و اسلام مى كند، وگرنه كسى كه قانونى را به رسميّت مى شناسد چگونه مى تواند در عمل به مخالفت با آن برخيزد؟

اهميت صدق بدان پايه است كه وسيله اصلى آزمايش افراد شمرده شده، چنانكه در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم لاتَنْظُروا الى كَثْرَةِ صَلاتِهِمْ وَصَوْمِهِمْ، وَ كَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْرُوفِ، وَطَنْطَنَتِهِمْ بِالليلِ، وَلكِنْ انْظُرُوا الى صِدْقِ الْحَديثِ، وَ اداءِ الأمانَةِ؟: «نگاه به فزونى نماز و روزه و حج و كارهاى نيك و سر و صداى آنها در شب (براى عبادت) نكنيد، ولكن نگاه به راستى گفتار و اداء امانت آنها كنيد».(1)

و در حديث ديگرى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم: انَّ الصِّدْقَ يَهْدي الَى الْبِرِّ وَ الْبِرُّ يَهْدي الَى الْجَنَّةِ: «صدق و راستى هدايت به نيكى مى كند و نيكى هدايت به سوى بهشت».

و به اين ترتيب صدق و راستى كليد بهشت است.

***

ص: 169

جاودانه در آن مى مانند، و اين است پاداش كسى كه خود را پاك و پاكيزه كند»! (وَمَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصّالِحاتِ فَاولئكَ لَهُمْ الدَّرَجاتُ الْعُلى جَنّاتُ عَدْنٍ مِنْ تَحْتِهَا الأنْهارُ خالِدينَ فيها وَ ذلِكَ جَزا، مَنْ تَزَكّى).

«تَزَكّى» از ماده «تزكيه» به معناى پاكسازى است كه هم پاكى عقيده را شامل مى شود و هم پاكى گفتار و عمل را، و در حقيقت بهشت جايى است كه از هر نظر پاك و پاكيزه است، و طبيعى است كه غير پاكان را در آن راهى نيست.

بعضى از مفسران گفته اند كه در اين آيه «درجات عالى بهشت» براى كسانى قرار داده شده كه داراى ايمان و عمل صالح و تزكيه اند، بنابراين مانعى ندارد كه «درجات پائين تر» از آن كسانى باشد كه در عين داشتن ايمان، اعمال نيك و بد را به هم آميخته و گاه مرتكب خلاقى شده اند (ولى حتى آنها نيز تا شستشو و پاك نشوند به بهشت كه محل پاكان است راه نخواهند يافت) به اين نكته نيز بايد توجه داشت كه احتمال داده شده اين قسمت از آيات از زبان ساحران فرعونى نباشد بلكه مستقيماً كلام خود پروردگار باشد، ولى مى دانيم نتيجه هر دو در اينجا يكى است.

***

ص: 170

و در پايان بار ديگر به آنها نويد بهشت مى دهد، و مى گويد: «پاداششان آمرزش پروردگار و باغ هاى بهشتى است كه از زير درختانش نهرها جارى است» (اولئكَ جَزائُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الأنْهارُ ...).

مسارعت و سبقت جستن به سوى مغفرت اشاره به پيشى گرفتن بر اسباب مغفرت است، لذا بعضى آن را به اسلام تفسير كرده، و بعضى به ادا فرائض، و بعضى به هجرت، و بعضى به نمازهاى پنجگانه، و بعضى به جهاد و بعضى به توبه كه هر كدام از اسباب آمرزش الهى است، و مجموع اين امور مايه سرعت و سبقت به سوى بهشت است، و لذا در آيات بعد از آن به مسأله انفاق و استغفار و عفو و گذشت و احسان كه سر فصل هاى مهمى از اسباب مغفرت و كليدهايى براى گشودن درهاى بهشت مى باشد اشاره شده.

جالب اينكه نظير همين معنا با يك تفاوت مختصر كه «سابِقُوا» بجاى «سارِعُوا» قرار گرفته در آيه 21 سوره حديد آمده است، مى فرمايد: (سابِقُوا الى مَغْفِرَةِ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنّةِ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الأرْضِ).

مسلم است «سارعوا» كه از باب «مفاعله» و به معناى سرعت گرفتن در برابر يكديگرى مى باشد نتيجه اش همان مسابقه و پيشى گرفتن بر يكديگر است (دقت كنيد).

ولى بعضى از مفسّران «سارعوا» را تنها به معناى مبادرت يا شدت تفسير كرده، و معناى باب مفاعله را ناديده گرفته اند.

به هر حال اين تعبيرات نشان مى دهد كه دنيا ميدان مسابقه اى است براى انسان ها، و مقصد نهائى اين مسابقه همان وصول به مغفرت و بهشت با آن وسعت بى نظير.

درباره وسعت بهشت در همين جلد به خواست خدا سخن خواهيم گرفت.

***

ص: 171

دو باغ بهشتى است» (وَلِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ).

در تفسير «مقام ربه» دو احتمال ذكر كرده اند: گاه گفته اند منظور از آن احاطه علمى پرودرگار نسبت به تمامى اعمال و نيات انسان است، و گاه گفته اند منظور ايستادن انسان در برابر دادگاه عدل خدا در قيامت است (در اين صورت آيه تقديرى دارد و در تقدير چنين است: (مقامه بين يدي ربّه).(1)

هريك از اين دو تفسير را انتخاب كنيم چنين خوفى سرچشمه ترك معاصى و شهوات مى شود، چنانكه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: مَنْ عَلِمَ انَّ اللَّه يَراهُ وَ يَسْمَعُ ما يَقُولُ مِنْ خَيْرٍ و شَرٍّ فَيَحْجُزُهُ ذلِكَ عَنِ الْقَبيحِ مِنْ الأعمالِ، فَلَهُ جَنَّتانِ: «كسى كه بداند خداوند او را مى بيند و آنچه از خير و شر مى گويد مى شنود، و اين علم و آگاهى او را از اعمال قبيح باز دارد، براى او دو باغ بهشتى است».(2)

درباره «جنتان» (دو بهشت) نيز تفسيرهاى مختلفى ذكر شده:

1- منظور بهشت «مادى» و «معنوى» است، همان چيزى كه در سوره آل عمران آيه 15 از آن تعبير به «جَنَّاتُ تَجْري مِنْ تَحْتِها الأنْهارُ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّه» شده است كه اولى باغ هايى است كه از زير درختانش نهرها جارى است، و دوّمى خشنودى معبود محبوب حقيقى يعنى خداوند است.

2- بهشت اوّل در برابر ايمان، و بهشت دوّم در برابر اعمال صالح است.

3- بهشت اوّل در برابر اطاعت، و ديگرى در برابر ترك گناه است.

4- بهشت اوّل پاداش عمل است و دوّمى تفضل الهى است.

البته هيچكدام از اين تفسيرها دليل خاصى ندارد هرچند تفسير اوّل از همه مناسب تر به نظر مى رسد، و جمع ميان آنها نيز كاملًا ممكن است.

***

ص: 172

«هيچ جمعيتى را كه ايمان به خدا روز قيامت دارد نمى يابى كه با دشمنان خدا و رسولش دوستى كنند، هر چند پدران، يا فرزندان، يا برادران، يا خويشاوندان آنها باشند» (لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّه وَ الْيَوْمِ الآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حادَّ اللَّه وَ رَسُولَهُ وَلَوْ كانُوا آبائهُمْ اوْ ابْنائهُمْ اوْ اخْوانَهُمْ اوْ عَشيرَتَهُمْ).

سپس مى افزايد: «آنها كسانى هستند كه خدا ايمان را بر صفحه قلوبشان رقم زده و با روحى از سوى خودش آنان را تقويت نموده، و آنها را در باغ هايى از بهشت وارد مى كند كه نهرها از زير درختانش جارى است» (اولئكَ كَتَبَ في قُلُوبِهِمْ الأيْمانَ وَ ايَّدَهُمْ بِرُوْحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الأنْهارُ ...) (مجادله 22).

در ذيل آيه نيز اشاره به پاداش معنوى آنها با اين تعبير شده: رَضِيَ اللَّه عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ: «هم خدا از آنها خشنود است و هم آنها از خدا خشنودند» و بالاخره تاج افتخار «اولئكَ حِزْبُ اللَّه» را بر سر آنها زده است!

ناگفته پيداست كه در يك قلب دو محبت جمع نمى شود، يا محبت خدا يا محبت دشمنان خدا، بنابراين نيرومندترين علاقه هاى خويشاوندى و دوستى هنگامى كه در برابر علاقه به خدا قرار گيرد مسلّماً كمرنگ و بى رنگ خواهد شد، بعلاوه مسأله تنها مسأله علاقه نيست، بلكه علاقه مقدمه اى است براى همسويى و همگامى در تمام برنامه ها، در ظلم ظالمان، و فساد مفسدان و گناه مجرمان، و حزب اللَّه از اين بيگانه اند.

تعبير به اولئكَ في قُلُوبِهِمُ الأيمانَ (در دل هاى آنها ايمان نوشته شده): تعبيرى است بسيار زنده و پر معنا، زيرا نوشتن آن هم با دست تواناى خداوند، آن هم بر صفحه قلوب همه بيانگر رسوخ حقيقت ايمان در وجود آنها و تثبيت كامل آن است.

آرى چنين افرادى كه مؤيد به روح القدس نيز هستند شايسته نام «حزب اللَّه» و مظهر تولى و تبرى در برابر اويند.

***

ص: 173

وعده بهشت به صاحبان آنها مى دهد، اين صفات عبارتند از مداومت بر نماز، قرار دادن حق ثابتى در اموال براى محرومان، ايمان به روز جزا، ترس از عذاب پروردگار، حفظ دامان از بى عفتى، اداء امانت، وفاى به عهد، اداء شهادت به حق، و محافظت بر آداب و شرايط و روح نماز، و به دنبال آن مى فرمايد:

«اولئكَ في جَنّاتٍ مُكْرَمُونَ» «اين گوره با عظمت، در باغ هاى بهشتى گرامى داشته مى شوند» تعبيرى كه هم واجد نعمت هاى مادى و هم روحانى است جالب اينكه: اين صفات نه گانه از نماز شروع مى شود، و به نماز پايان مى يابد، با اين تفاوت كه در مرحله نخست از مداومت بر نماز سخن مى گويد، و در مرحله آخر از محافظت بر آن كه تفسير به حفظ آداب و شرايط و خصوصيات آن شده است، آداب و شرايطى كه هم ظاهر نماز را از فساد و بطلان حفظ مى كند، هم روح نماز را كه حضور قلب است تقويت مى نمايد، و هم موانعى را كه سد راه قبول آن است، همچون خوردن اموال حرام، نوشيدن شراب، غيبت و امثال آن، از بين مى برد.

به اين ترتيب آغاز اعمال خير نماز است، و پايان آنها نيز نماز مى باشد، و اتفاقاً از نظر برنامه زمانى نخستين چيزى كه بر انسان بالغ واجب مى شود نماز، و آخرين چيزى كه تا پايان عمر نيز همراه اوست، نماز است.

جالب اينكه محافظت انسان نسبت به نماز طرفينى است، هم او بايد نماز را از فساد خلل حفظ كند و هم نماز انسان را از تباهى و فساد محافظت مى كند و شاهد آن «انَّ الصَّلوة تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ» است.

اين سخن را با حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پايان مى دهيم فرمود: مَنْ حافَظَ عَلَيْها كانَتْ لَهُ نُوراً وَ بُرْهاناً وَ نَجاةً يَوْمَ الْقِيامَةِ: «هركس نماز خود را محافظت كند نماز براى او مايه نور و روشنايى و آگاهى و نجات در روز قيامت است».(1)

***

ص: 174

مواهب و نعمت هاى او يعنى بهشت است، كه از يكسو بيانگر نظام ارزشى اسلام در زمينه اسباب نجات در قيامت است و از سوى ديگر انگيزه هاى نيرومندى براى انجام اين اعمال مهم انسانى و اخلاقى و اجتماعى محسوب مى شود، و بدون شك الهام گرفتن از آنها مى تواند يك انسان را به بالاترين اوج تكامل و تربيت و افتخار برساند.

خداوندا! توفيق به دست آوردن اين كليدهاى سعادت را از ما سلب مفرما.

ص: 175

ص: 176

4- فرش ها و ارائك.

5- غذاها و ظرف ها.

6- شراب هاى طهور.

7- برترين شراب بهشتى.

8- ظروف و جام ها.

9- لباس ها و زينت ها

10- همسران بهشتى.

11- خادمان و ساقيان.

12- پذيرايى كنندگان.

13- پيش پذيرايى.

14- نعمت هايى كه به تصور نمى گنجد.

در هريك از موضوعات بالا آيات متعددى در قرآن مجيد به چشم مى خورد اكنون به سراغ آنها مى رويم، و از هر چمنى گلى مى چينيم:

***

ص: 177

و در آيه 221 بقره مى خوانيم: وَ اللَّه يَدْعُوا الَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرةِ بِاذْنِهِ: «خداوند دعوت به سوى باغ بهشت و آمرزش گناهان، به اذن و فرمانش مى كند».

و در آيه 46 رحمان آمده: وَلِمنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ: «براى كسى كه از مقام پروردگارش خائف باشد، دو باغ بهشتى است».

اين كلمات (جنّات، جنّتان و جنّة) از مادّه «جنّ» (بر وزن فَنّ) به معناى پوشانيدن است، و به گفته راغب در مفردات به معناى پوشانيدن چيزى از حسّ است، و بر همين اساس، مشتقّات فراوانى دارد:

«جَنّة» به معناى باغ است به خاطر اينكه زمينش زير درختان پوشيده است، و يا به تعبير ديگر زمينش با درختان پوشانيده شده است، ولى مقاييس اللغه مى گويد: بهشت را از اين جهت جنّت مى گويند كه پاداشى است كه امروز از اهل ايمان مستور است، ولى اين معنا بعيد به نظر مى رسد زيرا باغ هاى دنيا را نيز جنّت مى گويند، و اين نيست مگر به خاطر پوشيده بودن زمين هايش به وسيله درختان (دقت كنيد).

و نيز «جنين» به بچّه اى گفته مى شود كه در شكم مادر از نظرها پوشيده است.

«جنان» (بر وزن امان) به قلب گفته مى شود چرا كه در سينه از نظر، پوشيده است.

«مِجَنّ» (بكسر ميم و فتح جيم و تشديد نون) به معناى سپر است و به گفته مقاييس اللغه به هر وسيله دفاعى در جنگ، جُنّه (بضم جيم) گفته مى شود، در مقابل «سلاح» كه جنبه تهاجمى دارد.

«جِن» و «جان» به موجود زنده اى گفته مى شود كه از نظرها پنهان است.

به مارهاى عظيم، يا مارهاى خانگى، جن و جان نيز گفته مى شود و اين به خاطر تشبيه آنها به «جن» است (چون تصور عامّه اين بوده كه جن موجود مخفى خطرناكى است، اين مارها نيز چنين هستند).

به استخوان هاى سينه نيز «جَناجِن» گفته مى شود (شايد از اين جهت كه سپرى براى حفظ قلب محسوب مى شود).

«جُنون» به معناى ديوانگى است به خاطر پوشانده شدن عقل و هوش.

«جنون الليل» و «جنان الليل» به معناى پوششى است كه تاريكى شب بر همه چيز مى افكند.

به هر حال آنچه در اينجا براى ما مورد توجه است، اين است كه باغ هاى بهشت باغ هايى است بسيار پردرخت به گونه اى كه زمين هاى آن در زير درختان پوشانده شده.

در ده ها آيه از قرآن مجيد، بعد از ذكر «جنّات» (باغ هاى بهشتى) جمله تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الأنْهارُ آمده

ص: 178

است كه نشان مى دهد باغ هاى بهشتى دائماً آب از كنار درختانش مى گذرد، و يا به تعبير ديگر شاخه هاى درختانش بر آب ها سايه افكنده، و آب ها زير آن قرار گرفته است (دقت كنيد).

اين به خاطر آن است كه اولًا آب و درخت وقتى در كنار هم باشد منظره فوق العاده جالبى دارد، گويى هر كدام بدون ديگرى ناقص است و كمبود در آن احساس مى شود ثانياً طراوت هميشه مخصوص باغ ها و درختانى است كه آب مرتباً از كنار آن عبور مى كند، اما درختانى كه آب دائم ندارند و گهگاه از خارج، آب براى آنها مى آورند آن طراوت و شادابى و سرسبزى را ندارند، اصولًا حيات و زندگى درخت با آب است، و بايد اين مايه حيات هميشه در كنار آن باشد.

جالب اينكه در روايتى آمده است: انَّ انْهارَ الْجَنَّةِ لَيْسَتْ في اخادِيْدَ، انَّما تَجْري عَلى سَطْحِ الجَنَّةِ مُنْضَبِطَةً بِالقُدْرَةِ حَيْثُ شاءَ اهْلُها!: «نهرهاى بهشت در شكاف ها و گودى ها جريان ندارد، بلكه همه آنها روى سطح زمين قرار گرفته و به قدرت پرودرگار به هر سو كه اهل بهشت اراده كنند جريان پيدا مى كنند»!.(1)

عجبتر اينكه نه تنها درختان بهشتى نهرها از زير آنها عبور مى كند، بلكه از بعضى آيات مختلف استفاده مى شود كه غرفه هاى بهشتى نيز روى نهرها بنا شده است، و نهرها از زير آنها جارى است! چنانكه در آيه 58 عنكبوت مى خوانيم: وَالذَّينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِنَ الجَنَّةِ غُرْفُاً تَجْري مِنْ تَحتِها الأنْهارُ: «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند آنها را در غرفه هايى از بهشت جاى مى دهيم كه نهرها در زير آن جارى است»!.(2)

***

ص: 179

31).

مى دانيم سايه درختان لطيف ترين و زيباترين سايه هاست، نه مانند سايه هاى خيمه ها و اطاق هاى تاريك است، و نه فاقد جريان هوا، و از سوى ديگر رطوبت ملايم برگ ها سايه را تلطيف مى كند، و بوى خوش درختان و شكوفه ها و گل ها به آن لطف بيشترى مى بخشد.

سايه هاى بهشتى هميشگى است، و لذا آرامش انسان را هرگز بر هم نمى زند اكُلُها دائمٌ وَ ظِلُّها: «ميوه ها و سايه هايش دائمى است» (رعد 35).

و گاه از آن تعبير به «ظِلِّ ظَليلْ» شده است مى فرمايد وَ نُدْخِلُهُمْ ظِّلًا ظَليلًا «آنها را در سايه هايى كه هرگز قطع نمى شود وارد مى كنيم» (نساء 57).(1)

روى اين جهات روشن مى شود كه هواى بهشت مطبوع ترين و جالب ترين و دل انگيزترين هواها است، چنانكه در آيه 13 انسان مى خوانيم: لايَرَوْنَ فيها شَمْساً وَ لا زَمْهَريْراً: «اين در حالى است كه بهشتيان نه آفتاب سوزان را در آنها مى بينند و نه سرما را»(2)(3).

***

ص: 180

ولى در آيه 75 فرقان از آن تعبير به «غرفه» شده كه به معناى عمارت هاى طبقه بالا است، مى فرمايد:

اولئكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا: «خداوند به پرهيزگاران و عباد الرحمن (بندگان خاص خدا) غرفه هاى بهشتى به خاطر صبر و استقامتشان پاداش مى دهد».

«غُرْفَه» از ماده «غَرْف» (بر وزن بَرْف) به معناى برداشتن چيزى و تناول آن است، و «غرفه» به آن چيزى گفته مى شود كه بر مى دارند و تناول مى كنند (مانند مقدار آبى كه انسان از چشمه براى نوشيدن بر مى دارد) سپس به قسمت هاى فوقانى ساختمان و طبقات بالاى منازل اطلاق شده گويى آنها را از روى زمين به بالا برده اند، و در اينجا ممكن است اشاره به برترين منزلگاه ها و درجات عالى بهشت باشد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه غرفه ها هوايى لطيف تر، مناظرى بهتر، و محلى آرامتر براى سكنى هستند، و از اين جهات مطلوبند، و تعبير به «غرفه» اشاره به اين ويژگى هاست.

و لذا در آيه 37 سبا مى خوانيم وَهُمْ في الْغُرُفاتِ آمِنُونَ: «آنها در غرفه هاى بهشتى در نهايت آرامش و امنيتند» و در آيه 20 زمر به تعبير ديگرى در اين زمينه برخورد مى كنيم مى فرمايد: لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْري مِنْ تَحْتِها الأنْهَارُ: «براى آنها (پرهيزگاران) غرفه هائى است و بر فراز آن، غرفه هايى ديگر و از زير آنها نهرها جارى است».

و بالاخره در آيه 51 و 52 دخان هنگامى كه اشاره به محل اقامت بهشتيان مى كند، مى فرمايد: انَّ الْمُتَّقينَ في مَقامٍ امينٍ في جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ: «پرهيزگاران در جايگاه امن و امان قرار دارند- در ميان باغ ها و چشمه ها»!.

در اينجا دو نكته قابل توجه است:

1- در بعضى از آيات قرآن (مانند آيه 12 سوره صف كه در بالا به آن اشاره شد) در ميان تمام نعمت هاى بهشتى اشاره به «مساكن طيبه، شده، اين به خاطر آن است كه يكى از مهمترين اسباب آرامش و آسايش انسان مسأله «مسكن» است آن هم مسكن پاك و پاكيزه از هرگونه آلودگى ظاهرى و باطنى، و امن و امان كه انسان با فكر راحت در آن بيارامد! (توجه داشته باشيد كه واژه «مسكن» نيز از ماده «سكون» به معناى آرامش گرفته شده).

2- در قرآن مجيد چند چيز مايه آرامش شمرده شده است:

خانه هاى مسكونى مناسب چه در دنيا و چه در آخرت:

ص: 181

واللَّه جَعَلَ لكم مِنْ بُيُوتِكُم سَكَناً (نحل 80) همسران يكدل و مناسب، وَ مِنْ آياتِهِ انْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ انْفُسِكُمْ ازْواجاً لِتَسْكَنُوُا الْيها (روم 21).

و نيز شب مايه آرامش معرفى شده وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً (انعام 96).

و دعاى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در حق مؤمنان زكات ده انَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ.

و آرامش حاصل از ايمان: هُوَ الَّذي انْزَلَ السَّكينَةَ في قُلُوبِ الْمُؤْمنينَ (فتح 4). البته بعضى از اين امور جنبه مادى دارد و بعضى جنبه معنوى.

ص: 182

بعضى از ارباب لغت و مفسّران گفته اند كه «زرابى» جمع «زربى» (به كسر زاى) و «زربيّه» در اصل به معناى انواع گياهان است، هنگامى كه رنگ سرخ و زرد و سبز در آن به هم مى آميزد، به همين جهت به پارچه ها يا فرش هايى كه رنگ هاى متنوع زيبايى دارد نيز اطلاق مى گردد(1) بعضى نيز آن را به معناى فرش هايى كه خواب نرم و جالبى دارد تفسير نموده اند.

توصيف اين فرش ها به «مبثوثه» به معناى گستردن آنها، و يا پراكنده بودن در مكان هاى مختلف است.

در همين سوره در آيه قبل از آيه فوق به تعبير ديگرى برخورد مى كنيم كه مربوط به بالش ها و پشتى ها است، مى فرمايد: وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ: «در آنجا پشتى هايى بر تخت ها وجود دارد كه صف داده شده است»!.

«نَمارِقُ» جمع «نُمْرُقَه» (بر وزن غُلْغُلَة) به گفته «صحاح اللغه» به معناى پشتى كوچكى است كه بر آن تكيه مى كنند (و گاه به هنگام استراحت آن را در دامن نهاده بر آن تكيه مى نمايند).

در آيه 76 سوره رحمن نيز به تعبير ديگرى در زمينه فرش هاى بهشتى برخورد مى كنيم، مى فرمايد:

مُتَّكِئينَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِيّ حِسانٍ: «ساكنان بهشت بر تخت هايى تكيه زده اند كه با زيباترين پارچه هاى سبز رنگ پوشانيده شده».

«رُفْرَفِ» به گفته راغب در مفردات در اصل به معناى برگ هاى پراكنده درختان است، سپس به بعضى از پارچه هاى رنگارنگ كه شبيه منظره باغ هاست اطلاق شده، بعضى از ارباب لغت رفرف را به معناى دامنه خيمه (و مانند آن) كه با حركات باد تكان مى خورد دانسته اند (حركت بال هاى پرندگان را نيز «رفرفه» مى گويند).(2)

بعضى نيز آن را به معناى پارچه هاى سبز رنگى كه از آن نوعى فرش (يار و تختى) درست مى كنند، مى دانند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه اين واژه به معناى باغ ها و سبزه ها (يا پارچه هاى خواب دار) باشد كه با

ص: 183

وزش باد تكان مى خورد، زيرا «رَفْرَف» در بسيارى از متون لغت به معناى دنباله هاى خيمه و پارچه هايى آمده كه با وزش باد حركت مى كند، «ابوالفتوح رازى» در تفسير خود مى گويد «رفرف» مرغزارهاى بهشت باشد كه پر از گياه سبز و تازه است!.

امّا «عَبْقَرِي» از ماده «عَبْقَر» (بر وزن جعفر) به گفته «صحاح اللغه» و «مفردات»، در اصل نام محلى است كه عرب آن را سرزمين جنيان و پريان مى پنداشتند. سپس هر چيز عجيب و نادر الوجود و جالب يا هر شخص دانشمند ماهرى را به آن نسبت داده و «عبقرى» گفتند، و جمع آن «عباقره» است (1) و به هر حال ريشه اصلى به دست فراموشى سپرده شده و بر اشخاص فوق العاده بزرگ و اشياء گرانبها و نفيس اطلاق مى شود، و در آيه فوق توصيفى است براى پارچه هاى بسيار جالب و زيبا و بى نظير بهشتى.

بعضى نيز گفته اند: «عبقر» نام شهرى بوده كه بهترين پارچه هاى ابريشمى را در آن مى بافتند.(2)

***

امّا در مورد تخت هايى كه بهشتيان بر آن مى نشينند و از آن لذّت مى برند، در قرآن مجيد گاهى تعبير از آن به «سُرُر» جمع «سرير» شده چنانكه در آيه 15 و 16 واقعه مى فرمايد: عَلى سُرُر مَوْضُونَةٍ مُتَكِئينَ عَلَيْها مُتَقابِلينَ: «مقربان بر تخت هايى كه به هم پيوسته وصف كشيده است قرار دارند- در حالى كه بر آنها تكيه كرده و روبروى يكديگرند».

اين تعبير در پنج آيه از قرآن مجيد تكرار شده، در يك مورد (مانند آيه فوق) توصيف به «مُوْضُونَة» شده است كه از ماده «وَضْن» (بر وزن وزن) در اصل به معناى «بافتن زره» است، سپس به هر چيز بافته شده اى كه تاروپود آن محكم باشد اطلاق شده، در اينجا ممكن است اشاره به اين باشد كه تخت هاى بهشتى بافت هاى مخصوصى از لؤلؤ و ياقوت و جواهرات، و يا اليافى از طلا و نقره دارند، و يا اينكه اشاره به قرار گرفتن آنها با نظم خاصى در كنار يكديگر و روبروى هم مى باشد كه هر كدام از اين ها را بعضى از مفسّران گفته اند.

و در بعضى از آيات نيز توصيف به «مَصْفُوفَةٌ» شده مانند مُتَّكِئينَ عَلَى سُرُرٍ مَصْفُوفَة (طور- 20) و در بعضى «مَرْفُوعَةٌ» مانند فيها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ (غاشية- 13) كه اوّلى اشاره به صف اندر صف بودن تخت هاى بهشتى، و دوّمى اشاره به ارتفاع و بلندى آنها مى كند.

ص: 184

بلند بودن تخت هاى بهشتى يا به خاطر آن است كه بهشتيان بتوانند با جلوس بر آنها بر تمام مناظر زيباى اطراف خود مسلّط باشند، و يا اشاره به بالا بودن ارزش و اهميت آنها، و يا پاكى و قداست و ارزش والاى معنوى آنهاست، و يا همه اينها.

به هر حال تخت هاى بهشتى به صورت مجموعه هاست، تا بهشتيان بتوانند از لذّت انس با يكديگر بهره كافى بگيرند، همان گونه كه در دو آيه از قرآن تنها تعبير به «عَلَى سُرُرٍ مُتَقابِلينَ» آمده است كه به معناى قرار گرفتن روبه روى يكديگر است (حجر 47 و صافات- 44).

نكته قابل توجه اينكه «سُرُرْ» جمع «سرير» از ماده «سُرورْ» به معناى خوشحالى است، گويى نشستن بر تخت ها عموماً و تخت هاى بهشتى خصوصاً خود از اسباب نشاط و خوشحالى است، بعلاوه مربوط به مجالس انس و سرور است.

***

و گاه تعبير به «ارائكْ» شده است: اين تعبير در پنج آيه قرآن درباره تخت هاى بهشتى آمده است، در يك مورد مى فرمايد: مُتَّكِئينَ فيها عَلَى الأرائكِ: «مؤمنان صالح در باغ هاى بهشتى بر تخت ها تكيه زده اند» (كهف- 31).

همين تعبير با كمى تفاوت در آيه 56 سوره يس آمده «في ظِلالٍ عَلَى الأرائكِ مُتَّكِئُونَ) و عيناً در آيه 13 انسان، و در دو آيه عَلَى الأرائِكِ يَنْظُرُونَ: «بر تخت ها نشسته و تماشا مى كنند» ديده مى شود (مطففين 23 و 35).

«ارائكْ» جمع «اريكَهْ» به گفته بسيارى از مفسّران (مانند مجمع البيان، قرطبى، فخر رازى و روح المعانى) به معناى تخت هايى است كه در حجله ها مى زنند و بعضى آن را به معناى تخت سايبان دار تفسير كرده اند و در اصل به گفته راغب در مفردات از «اراك» كه نام درخت معروفى است و عربها از آن سايبان درست مى كردند گرفته شده، و يا از «ارُوكْ» به معناى اقامه و توقف است.

ابوالفتوح رازى ذيل آيه 13 سوره انسان صريحاً مى گويد «سرير» و «اريكه» دو معناى متفاوت دارد كه يكى سايبان دار، و ديگرى بى سايبان است.

اتفاقاً تعبيرات آيات نيز گواه بر اين معناست، زيرا سخن از «سرر» در مواردى مطرح شده است كه

ص: 185

بهشتيان مجلس انسان با يكديگر دارند و در برابر هم مى نشينند و سخن مى گويند، در حالى كه «ارائك» مربوط به جلسات خصوصى آنهاست و در آن موقع كه با همسران خود خلوت مى كنند، چنانكه در آيه 56 سوره يس مى خوانيم: هُمْ وَازْواجُهُمْ في ظِلالٍ عَلَى الأرائكِ مُتَّكِئُونَ: «آنها و همسرانشان در سايه ها بر تخت ها مخصوص تكيه كرده اند».

و از اينجا مى توان نتيجه گرفت كه اگر قرآن مى گويد: مُتَّكِئينَ فيها عَلَى الأرائكِ لا يَرَوْنَ فيها شَمْساً وَ لازَمْهَرِيْراً: «بهشتيان در آنجا بر تخت هاى سايبان دار تكيه كرده و در آنجا نه آفتاب سوزان مى بينند و نه سرماى سخت» (انسان- 13)

ممكن است اشاره به اين باشد كه تابش آفتاب مربوط به زمانى است كه روى اين تخت هاى مخصوص نشسته اند هرچند براى اين آيه تفسير ديگرى نيز هست كه قبلًا به آن اشاره شد.

جالب اينكه در قرآن مجيد پنج آيه درباره سريرهاى بهشتى، و پنج آيه درباره اريكه ها آمده است، و اشارات متساوى به زندگى خصوصى و عمومى بهشتيان در آنها شده است.

درباره اوصاف اين سريرها و تخت ها، و زيبايى ها خير كننده آنها مطالب زيادى در اخبار و روايات ديده مى شود كه براى رعايت اختصار از شرح آنها خود دارى شد.

***

ص: 186

بسيارى معتقدند كه «فاكهه» تمام اقسام ميوه ها را شامل مى شود، و راغب در مفردات همين معنا را تقويت مى كد، در حالى كه از بعضى نقل شده كه «فاكهه» تمام ميوه ها جز انگور و انار است (يا جز رطب و انار است) اين به خاطر آن است كه در آيه 68 سوره رحمن اين دو ميوه، بر فاكهه، عطف شده است، و چنين پنداشته اند كه داخل در مفهوم فاكهه نيست، در حالى كه آيه مزبور دلالتى بر اين معنا ندارد، بلكه بسيار مى شود كه افراد خاص را بعد از عام به خاطر اهميتى كه دارند صريحاً ذكر كرده و بر آن عطف مى كنند.

تعبير به «زوْجان» در مورد ميوه هاى بهشتى به عقيده جمعى اشاره به اين است كه تمام اين ميوه ها بدون استثناء دو نوع است: نوعى از آن در دنيا وجود دارد، و نوع ديگرى است كه هرگز شبيه و نظير آن را كسى نديده، بعضى نيز گفته اند اين تعبير اشاره به تنوع ميوه هاى بهشتى است كه هر كدام از ديگرى بهتر و لذيذتر و جالبتر است.

در آيه 20 واقعه تنوع ميوه هاى بهشتى به اين صورت بيان شده: وَ فاكِهَةٍ مِمّا يَتَخَيِّرُونَ: «هر نوع ميوه اى كه مايل باشند به آنان تقديم مى كنند»!.

و در 42 مرسلان آمده است وَ فَواكِهُ مِمّا يَشْتَهُونَ «و انواع ميوه هايى كه به آن تمايل دارند».

در بعضى از آيات نيز روى ميوه هاى خاصى به عنوان ميوه هاى بهشتى تكيه شده مى فرمايد: فيها فاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمّانٌ «در آن دو باغ ميوه بهشتى و نخل (رطب) و انار است» (سوره رحمن آيه 68).

بعضى از مفسّران در اينجا دقتى به خرج داده و گفته اند بيان اين دو ميوه به خاطر تفاوت زيادى است كه از جهات مختلف در ميان آن دو است، يكى شيرين و ديگرى غير شيرين، يكى گرم و ديگرى خنك، يكى داراى ماده غذايى و ديگرى فاقد آن، يكى ميوه مناطق گرمسير و ديگرى مناطق سرد سير يكى درختش بسيار بلند و ديگرى كوتاه، گويى قرآن با اين بيان مى خواهد به تمام انواع ميوه هايى كه در ميان اين دو قرار دارد اشاره كند.(1)

و در جاى ديگر مى فرمايد: وَحَدائقَ وَ اعْناباً: «خداوند براى پرهيزگاران باغ هاى خرم و سر سبز (پر ميوه) و انگورها قرار داده» (نبأ 32).

و در آيه ديگر آمده است: في سِدْرٍ مَخْضُودٍ وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ: «آنها در سايه درخت سدر بى خار و درخت

ص: 187

موز متراكم قرار دارند».

غالب مفسّران «طَلْح» را به معناى «درخت موز» تفسير كرده اند كه برگ هايى بسيار پهن و سبز و زيبا، و ميوه اى شيرين دارد، و «مَنْضُود» از ماده «نَضْد» به معناى «متراكم» است كه اشاره به خوشه هاى موز است كه روى هم قرار گرفته اند.

بعضى نيز «منضود» را اشاره به تراكم برگ هاى اين درخت مى دانند، و با توجه به اينكه درخت سدر برگ هاى بسيار كوچك، و درخت موز برگ هاى بسيار پهن و گسترده دارد ذكر اين دو درخت در دو آيه پشت سر هم اشاره لطيفى به تمام انواع درخت هاى بهشتى است كه در ميان اين دو قرار دارد.(1)

***

در قرآن مجيد علاوه بر ذكر انواع ميوه ها به عنوان غذاهاى بهشتيان اشاره كمرنگ و مختصرى روى مسأله «لَحْم» (گوشت) به طور عام و «لَحْمِ طَيْرٍ» (گوشت پرندگان) به طور خاص، شده است: در يك مورد بعد از ذكر بخش مهمى از نعمت هاى بهشتى مى افزايد: وَامْدَدْناهُمْ بِفاكَهِةٍ وَلَحْمٍ مِمّا يَشْتَهُونَ (2):

«همواره از انواع ميوه ها و گوشت ها از هر نوع تمايل داشته باشند در اختيارشان مى گذاريم» (طور 22).

جمله «مِمّا يَشْتَهُونَ» (از هر نوع بخواهند) معناى وسيعى دارد كه انواع اين غذا را از هر قسم و به هر كيفيت شامل مى شود.

و در جاى ديگر بعد از ذكر انواع نعمت هاى بهشتى و انواع ميوه ها مى فرمايد: وَلَحْمِ طَيْرٍ مِمّا يَشْتَهُونَ: «و گوشت پرندگان از هر نوع كه بخواهند».

مقدم داشتن ميوه ها در هر دو مورد ظاهربه خاطر اين است كه ميوه ها غذايى بهتر، و عاليتر و لذات بخش تر است، تا آنجا كه گروهى معتقدند غذاى طبيعى انسان همان ميوه است و انسان را موجودى «ميوه خوار» مى دانند، به همين دليل انسان هرگز نمى تواند از گوشت به صورت طبيعى استفاده كند، بلكه هميشه بايد تغييراتى در آن بدهد و با اشياء ديگرى بياميزد تا قابل استفاده گردد، در حالى كه ميوه به همان صورت طبيعى و بدون تغيير براى او مطبوع است، از اين گذشته خوردن ميوه قبل از غذاى

ص: 188

گوشتى لطف خاصى دارد.

***

ص: 189

لذتبخش، و نشاطش روحانى است نه شيطانى.

عسل هاى دنيا نيز در بسيارى از موارد آميخته با ناخالصى هاست ولى عسل بهشتى از هر نظر مصفى است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه قرآن مجيد عسل را جزء نوشيدنى ها شمرده، و حتى در آيه سوره نحل كه درباره زنبوران عسل سخن مى گويد: مى فرمايد: يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ الْوانُهُ: «از درون شكم آنها نوشيدنى خاصى خارج مى شود به رنگ هاى مختلف» (نحل 69).

اين تعبير شايد به خاطر آن است كه اگر عسل به صورت نوشيدنى خورده شود (شربت عسل) لذتبخش تر و مفيدتر و نيرو بخشتر است.

در آيات «سوره دهر» كه انواع نعمت هاى بهشتى براى ابرار و نيكان ذكر شده به چند قسمت ديگر از شراب هاى بهشتى اشاره شده است مى فرمايد: انَّ الابْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً- عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّه يُفْجِّرُونَها تَفْجيراً: «ابرار نيكان) از جامى مى نوشند كه با كافور (نوعى از عطر و بوى خوش) آميخته است- چشمه اى است كه بندگان خاص خدا از آن مى نوشند و به هر جا بخواهند آن را جارى مى كنند» (دهر 5 و 6).

و در چند آيه بعد از آن مى افزايد: وَيُسْقَونَ فيها كَاْساً كانَ مِزاجُها زَنْجَبيلًا- عَيْناً فيها تُسَمّى سَلْسَبيلًا: «آنها از جام هايى در بهشت سيراب مى نوشند كه لبريز از شراب طهورى است كه با زنجبيل آميخته شده- از چشمه اى در بهشت كه نامش سلسبيل است» (دهر 17 و 18).

و در چند آيه بعد مى فرمايد: وَسَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً: «و پروردگارشان شراب طهور به آنها مى نوشاند» (شرابى كه ساقيش خداست و پاك و پاك كننده از تمام پليدى هاست!) (دهر 21).

در اين آيات نيز اشاره به چند شراب پاكيزه بهشتى شده است: نخست شراب مخصوصى كه آرام بخش است، زيرا كافور در لغت معانى متعددى دارد، يكى از آنها بوى خوش ديگر ماده سفيد رنگى است كه در خنگى و سفيدى ضرب المثل است و بوى تند مخصوص دارد و آرامبخش درست نقطه مقابل زنجبيل است كه گرم و داغ است (زنجبيل هان ريشه معطر و خوش بويى است كه در ادويه غذاها و گاه در نوشابه ها به كار مى رود).

به نظر مى رسد كه عرب دو نوع شراب با دو حالت مختلف داشته، يكى به اصطلاح محرك و

ص: 190

نشاطآور، و ديگرى سست كننده و آرام بخش كه اوّلى را با زنجبيل مى آميخته و دوّمى را با كافور، و از آنجا كه حقايق مربوط به جهان ديگر در قالب الفاظ جهان ما مى گنجد، چاره اى جز اين نيست كه اين الفاظ با مفاهيم وسيع تر و والاتر براى بيان آن حقايق عالى استخدام شود.

جمعى از مفسّران نيز گفته اند كافور چشمه اى است در بهشت كه در سفيدى و خنكى و خوش بويى همچون كافور است ولى طعم و زيان آن را ندارد (بايد دانست كه كافور معمولى يك نوع صمغ است كه آن را از درختى در جنوب چين يا كشور هند مى گيرند و مصارف طبّى دارد) امّا تفسيرى كه در بالا گفتيم مناسب تر به نظر مى رسد چرا كه شراب كافور در مقابل شراب زنجبيل قرار گرفته است.

قابل توجه اينكه قرآن مى گويد اين شراب زنجبيلى از چشمه اى در بهشت گرفته مى شود كه نامش «سلسبيل» است! بسيارى معتقدند كه واژه «سلسبيل» از «سَلاسَه» به معناى روانى گرفته شده و اشاره به نوشيدنى بسيار لذيذى است كه با راحتى در دهان و گلو جارى مى شود و كاملًا گواراست.

بعضى نيز آن را از ماده «تسلسل» كه به معناى حركت پى در پى است مى دانند و باز اشاره به روان بودن آن است.

بعضى نيز اين واژه را مركب از دو كلمه «سال» و «سبيل» كه به معناى طلب كردن راه است، مى دانند و آن نيز اشاره به روانى و گوارايى است.

به هر حال از مجموع همه تفسيرها به خوبى استفاده مى شود كه چشمه سلسبيل داراى شرابى است لذيذ و كاملًا گوارا.

سومين نوشيدنى بهشتى كه در آيات فوق به آن اشاره شده بود همان «شراب طهور» است كه ساقى آن خداست، و اثر آن پاك كردن تمام آلودگى جسم و جان است (و اين شراب مانند دو قسمت سابق مخصوص گروه ابرار و نيكان مى باشد) به عكس شراب دنيا كه هم نجس و هم ناپاك است و هم آلوده كننده جسم و جان.

جمعى از مفسّران گفته اند اين شراب نوعى نوشيدنى است كه آن را بعد از غذاهاى بهشتى مى خورند و همه فضولات درونى را پاك مى كند، و فقط چيزى به صورت عرق خوشبو و معطر از پوست تنشان تراوش مى كند! در تفسير فخر رازى اين معنا به عنوان روايتى ذكر شده است.

در تفسير الميزان اشاره به پاكسازى هاى روحانى اين «شراب طهور» شده كه آلودگى هاى غفلت از

ص: 191

خداوند و حجاب هاى مانع از توجه به او را بر مى دارد.

در تفسير «منهج الصادقين» از امام صادق عليه السلام آمده است «چون مؤمن شراب طهور بياشامد ما سوى اللَّه را فراموش كرده و به تمام معنا متوجه خداوند مى شود».(1)

***

در سوره مطففين باز ضمن شرح نعمت هاى بهشتى «نيكان» مى فرمايد: يُسْقَوْنَ مِنْ رَحيقٍ مَخْتُومٍ: «آنها از شراب زلال دست نخورده و سربسته اى سيراب مى شوند».

سپس مى افزايد: خِتامُهُ مِسْكُ وَ في ذلِكَ فَلتيَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ: «مُهرى كه بر آن نهاده شده از مشك است، علاقه مندان بايد در كسب چنين نعمتى بر يكديگر پيشى گيرند»!

و در پايان مى فرمايد: وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنيمٍ عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ: «اين شراب ممزوج با تسنيم است، همان چشمه اى كه مقربان از آن مى نوشند»!

واژه «رَحيقْ» به گفته غالب مفسّران به معناى شراب خالصى است كه از هرگونه غش و آلودگى بر كنار باشد، بعضى نيز افزوده اند زلال و درخشان روشن باشد.

«مَحْتُومْ» به معناى «مهر نهاده» است كه امروز به جاى آن تعبير در بسته و پلمپ شده به كار مى بريم، و تأكيد مجددى بر پاكى و خلوص و دست نخوردگى آن است.

و اينكه مى فرمايد: «خِتامُهُ مِسْكٌ» اشاره به چيزى است كه در گذشته و امروز معمول بوده و هست كه براى اطمينان از دست نخورده بودن چيزى آن را در ظرفى مى نهادند و در آن را با ريسمان يا مفتولى مى بستند، سپس آن را گره زده و روى گره مقدارى گل سفت يا خمير يا لاك و گاهى سرب مى نهادند، و روى آن مهر مخصوصى مى زدند، به طورى كه راه يافتن به درون ظرف جز با شكستن آن مهر ممكن نبود، و لذا هميشه بعد از دريافت چنين ظرفى اوّل نگاه به مهر آن مى كردند كه آيا دست نخورده است يا نه؟

عرب از آن تعبير به «مَخْتُوم» (مهر نهاده) مى كرد.

جالب اينكه در آيات فوق مى فرمايد: مهرى كه بر اين ظرف هاى دست نخورده مى نهند از مشك است كه ماده عطر آگين بسيار معروفى است، چون بهشتيان اين مهر را بشكنند بوى عطر مشك در فضا

ص: 192

پراكنده مى شود.

براى اين آيه تفسيرهاى ديگرى نيز كرده اند كه هيچكدام مناسب با ظاهر آيه نيست.

«تَسْنيم» از مادّه «سَنَم» (بر وزن صَنَم) در اصل به گفته مقاييس به معناى علو و ارتفاع است، و «سَنامُ بَعيرٍ» به معناى كوهان شتر مى باشد، و به همين مناسبت بر بلند شدن شعله هاى آتش و ابرها از سطح زمين و همچنين دود و سنبل گياهان اين واژه اطلاق شده است، بنابراين «چشمه تسنيم» به معناى چشمه اى است كه سبب بالا بردن و ارتفاع است شايد از اين نظر كه مقربّان با شرب آن به مقام قرب الهى و فناى در نور حق نزديك و نزديكتر مى شوند.

بعضى نيز گفته اند چشمه تسنيم، چشمه اى است كه در طبقات بالاى بهشت قرار دارد، و از آنجا سرازير مى شود، و گاه شرابى است كه از آسمان بهشت فرو مى ريزد، «مقرّبان» آن را به طور خالص مى نوشند و براى «ابرار» مقدارى از آن را با «رحيق مختوم» كه نوع ديگرى از شراب هاى بهشتى است مخلوط مى كنند!.

جمع ميان اين معانى ممكن است، به اين ترتيب باشد كه هم از نظر مكانى اين چشمه جايگاه رفيع و بلندى دارد و از آنجا سرازير مى گردد، و هم از نظر تأثير معنوى، روح را در جذبه اى بسيار بلند و نشئه اى فوق العاده روحانى فرو مى برد و به مقام قرب الهى مى رساند.

***

ص: 193

الْمُؤْمِنينَ مَمْزُوجاً!:

«برترين شراب اهل بهشت، نوشيدنى خاصى است كه از بالا (همچون آبشارى) به سوى آنها مى آيد، و آن چشمه اى است كه مقربان از آن مى نوشند، و مقرّبان همان آل محمداند ... آنها شراب تسنيم را بطور خالص مى نوشند و ديگران ممزوج «با شراب طهور».(1)

در مرحله بعد از آن، «شراب طهور» است كه در آيه 21 سوره انسان به آن اشاره شده بود، به قرينه اينكه تنها شرابى كه در قرآن مجيد ساقيش خدا شمرده شده است همين شراب طهور است!.

ناگفته نماند: كه اينها همه اوصافى است كه از دور مى شنويم و مى خوانيم، و شبحى كم رنگ از آنچه در آن عالم كبير است در اذهان خود مجسّم مى سازيم، وگرنه توصيف نعمت هاى بهشتى و شراب هاى طهور آن غير ممكن و دركش براى زندانيان جهان ماده محال است: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اعْيُنٍ: «هيچ كس نمى داند نعمت هاى پنهانى كه مايه روشنايى چشم است چگونه است؟» (الم سجده- 17).

ناگفته نماند: كه اينها همه اوصافى است كه از دور مى شنويم و مى خوانيم، و شبحى كم رنگ از آنچه در آن عالم كبير است در اذهان خود مجسّم مى سازيم، وگرنه توصيف نعمت هاى بهشتى و شراب هاى طهور آن غير ممكن و دركس براى زندانيان جهان ماده محال است: فَلا تَعتلَمُ نَفْسٌ ما اخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةٍ اعْيُنٍ: «هيچكس نمى داند نعمت هاى پنهانى كه مايه روشنائى چشم است چگونه است؟» (الم سجده- 17).

جالب اينكه قرآن مجيد براى رفع هرگونه ابهام در زمينه تفاوت واضحى كه ميان شراب هاى آلوده اين دنيا و شراب هاى طهور بهشتى است تعبيرات مختلفى دارد، در يكجا مى گويد: بَيتضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبينَ: «شرابى است درخشان و سفيد و لذت بخش براى نوشندگان» (صافات- 47) نه همچون شراب هاى خونرنگ دنيا، تلخ و نامطبوع كه حتّى نوشندگان آن در آغاز آن را با كراهت مى نوشند، بلكه شرابى است كه از همان آغاز، لذّت بخش است، و به دنبالش نشئه هاى معنوى و روحانى غير قابل وصف مى باشد.

سپس مى افزايد: «نه در آن فساد عقل است و نه اسباب سستى تن» (لا فيها غَوْلٌ وَ لاهُمْ عَنْها يُنْزَفُونَ).

شراب هاى دينا عقل را فاسد مى كند، و بدن ها را در حال مستى آنچنان سست مى سازد كه قادر به

ص: 194

حركت و حفظ تعادل خويش نيستند، ولى شراب هاى طهور بهشتى شعله هاى عقل و هوش را فروزانتر مى كند، و جذبه هاى عشق را شديدتر، و جسم و جان را براى تمتّع از لذت معنوى و مادى آگاه تر و آماده تر مى سازد.(1)

و در جاى ديگر بعد از اشاره به بعضى از شراب هاى بهشتى مى فرمايد: لايُصَدَّعُونَ عَنها وَ لا يُنْزِفُونَ «نه سردرد مى گيرند و نه مست مى شوند» (واقعه 19).

«يُصَدَّعُونَ» از ماده «صُداع» (بر وزن غبار) به معناى سردرد است و ريشه اصلى آن «صَدْع» به معناى شكافتن مى باشد، و از آنجا كه وقتى انسان به سردردهاى شديد مبتلا مى شود گويى مى خواهد از شدت درد، سرش بشكافد اين واژه در سر دردهاى شديد به كار رفته است.

خلاصه اينكه شراب هاى دنيا بدبو و بد طعم و دردسر آفرين و مايه مستى و ضعف عقل، و موجب انواع بيمارى هاى جسمى و روحى است، و گاه به دنبال آن حالت تهوع و دل درد مى باشد، در حالى كه شراب هاى آخرت لذت بخش، عقل آفرين، نشاطانگيز، و مايه پرورش جسم و جان و توجه به خدا و نشئه روحانى و معنوى است.

***

ص: 195

طهور در ظروف هايى از طلا و جام هايى (طلايى) گرداگرد آنها مى گردانند» (زخرف 71).

«صِحاف» جمع «صَحْفَه» (بر وزن صفحه) به معناى ظرف هاى بزرگ و وسيع است (زيرا اين ماده در اصل به معناى گستردن است).

«اكواب» جمع «كَوْب» (بر وزن قوم) به معناى قدحى است كه دسته نداشته باشد (معانى ديگر نيز براى آن ذكر كرده اند ولى مشهور همان است كه گفته شد).

گرچه توصيف به «ذهب» (طلا) تنها در مورد ظرف هاى غذا ذكر شده، ولى عطف جام ها و قدح ها بر آن نشان مى دهد كه آنها نيز از طلاست.(1)

و در جاى ديگر مى فرمايد: بِاكْوابٍ وَ اباريقَ وَ كَاْسٍ مِنْ مَعينٍ: «خدمتكاران بهشتى پيوسته گرداگرد آنها مى گردند با قدح ها، كوزه ها و جام هايى از نهرهاى جارى بهشتى و شراب طهور» (واقعه 18)

«اباريق» جمع «ابريق» بنا به تصريح بعضى از ارباب لغت در اصل از ريشه فارسى «آبريز» گرفته شده، و به معناى ظرفى است كه داراى دسته و لوله براى ريزش معايعات است.

«جواليقى» در «المعرب من الكلام الأعجمي» مى گويد: اين واژه در فارسى يا به معناى راه عبور از آب است يا ريزش آب، و بعضى تصريح كرده اند كه اين واژه از ماده «برق» كه عربى است گرفته نشده است (2)، بنابراين آنچه در تفسير مجمع البيان و قرطبى در ذيل همين آيه آمده كه نامگذارى «ابريق» به اين نام به خاطر درخشندگى و برق آن است صحيح نيست.

«كأس» به معناى جام لبريز از نوشابه است، بعضى از مفسّران گفته اند همان گونه كه مايعات و شراب هاى دنيا را نخست در ظرف هاى بزرگ مى ريزند، و بعد كوزه ها يا ابريق ها از آن بر مى دارند، و سرانجام در جام مى ريزند، همين سلسله مراتب در شراب طهور بهشتى نيز در آيه ملحوظ شده است كه نخست «اكواب» را مى گويد و سپس «اباريق» و بعد «كأس» را.(3)

در اشعار شعراى قديم نيز از اين موضوع، تعبير به «قدح» و «صراحى» و «ساغر» شده است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه جنس ظرف هاى بهشتى طبق آيات قرآن مختلف مى باشد بعضى از «طلا» كه قبلًا به آن اشاره شد و بعضى از «نقره» و بعضى از «بلور» است، مى فرمايد: وَيُطافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ

ص: 196

فِضَّةٍ وَ اكْوابٍ كانَتَ قَوارِيْرا: «و در گرداگرد آنها ظرف هايى از نقره و قدح هاى بلورين مى گردانند (مملو از بهترين غذاها و نوشيدنى ها)» (دهر 15).

و عجب اينكه بالافاصله مى افزايد: قَواريرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْديراً: «ظرف هاى بلورينى از نقره! كه آنها را به اندازه لازم آماده كرده اند» و اين از ويژگى هاى بهشت است، چرا كه در دنيا ظرف بلورينى كه از نقره ساخته شده باشد وجود ندارد، بلور را از سنگ هاى مخصوص شيشه مى سازند، در حالى كه نقره يكى از فلزات است، ولى جاى تعجب نيست كه خداوند نوعى از نقره شفاف بيافريند، چنانكه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: يَنْفَذُ الْبَصَرُ في فِضَّةِ الْجَنَّةِ كَما يَنْفَذُ في الزُّجاجِ!: «نور چشم در نقره بهشتى نفوذ مى كند آن گونه كه در شيشه و بلور دنيا»!.(1)

اينها دليل بر آن است كه همه چيز در جهان ديگر در سطحى بالاتر و والاتر از اين جهان قرار دارد.

به هر حال همان گونه كه در آغاز گفتيم ظرف هاى بهشتى آنچنان جالب و زيباست كه لذّت مأكول و مشروب بهشتى را براى بهشتيان چندين برابر مى كند.

***

ص: 197

كه همه حكايت از زيبايى و جذابيّت بهشتى دارد از آنها ياد گرديده.

در يك تعبير مى فرمايد: وَيَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ اسْتَبْرَقٍ: «آنها لباس هاى (فاخر و زيبايى) به رنگ سبز از حرير نازك و ضخيم در بر مى كنند» (كهف 31).

نظير همين تعبير با تفاوت مختصرى در آيه 53 دخان و 21 دهر ديده مى شود، در اولى مى گويد:

يَلْبَسُون مِنْ سُنْدُسٍ وَ اسْتَبْرَقٍ: و در دوّمى مى فرمايد: عالِيَهُمْ ثِيابُ سُنْدُسٍ خُضْرٍ وَ اسْتَبْرقٍ «بر اندام آنها لباس هايى است از حرير نازك سبز رنگ و ديباى ضخيم».(1)

و در تعبير ديگر مى خوانيم: وَ لِباسُهُمْ فيها حَرير «و لباس آنها در بهشت از حرير است» (حج 23).

عين همين تعبير در آيه 33 فاطر، و شبيه آن در آيه 12 دهر آمده است. واژه «سُنْدُس» به اتفاق مفسّران و علماى لغت به معناى پارچه هاى ابريشمين نازك (و گرانقيمت) است و ريشه آن غير عربى است. (در بعضى از كتب لغت اصل آن را فارسى يا رومى شمرده اند(2) هرچند در فارسى چيزى كه به اين معنا باشد نمى يابيم.

بعضى آن را از ريشه يونانى مى دانند(3) و بعضى آن را به پارچه ابريشمين زربافت كه رشته هاى طلا در آن به كار رفته است معنا كرده اند.

و اما «اسْتَبْرَق» به تصريح اهل لغت و مفسّران به معناى «پارچه هاى ابريشمين ضخيم» است، و از ريشه فارسى «استبر» يا «ستبر» كه به معناى ضخيم است گرفته شده.

آنها مى گويند: ديباج (ديبا) و «حرير» پارچه اى است كه تاروپود آن ابريشم است، و معناى جامعى دارد اگر بسيار لطيف و نازك باشد «سندس»، و اگر ضخيم باشد «استبرق» ناميده مى شود، و اين نشان مى دهد كه لباس هاى بهشتيان از ابريشم خالص به اشكالى مختلف و متفاوت است.

شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه پارچه هاى ابريشم به خاطر نرمى و لطافت و جذّابيت و حركات زيباى آن و پذيرش رنگ هاى جالب، بهترين پارچه هاست، و چون در فرهنگ مردم دنيا پارچه اى از آن گرانبهاتر و جالبتر نيست در توصيف لباس هاى بهشتى از اين واژه به كار رفته، و گرنه همه چيز بهشت مافوق تصور است.

ص: 198

جالب اينكه در مورد لباس هاى بهشتى تنها سخن از رنگ سبز است، شايد به اين دليل كه از شادترين و زيباترين رنگ هايى است كه در عالم طبيعت و آفرينش پيدا مى شود، گياهان عموماً سبزند و درياها و آب هاى متراكم گاه نيلگون و گاه سبز به نظر مى رسد، به همين دليل روح انسان آشنايى زيادى با اين رنگ دارد و رنگ سبز روح را نوازش مى دهد، بعضى از دانشمندان رنگ سبز را مسكن و آرامبخش مى دانند.

در كتابى كه در زمينه «بهداشت و لباس» نوشته شده، چنين مى خوانيم: «رنگ سبز در درمان بيمارى هاى عصبى و روانى و هيسترى، خستگى، درك بهتر و تحمل پذير بودن، اميدوار شدن، معتدل گشتن، برطرف شدن بى خوابى، پائين آمدن فشار خون، تسكين درد اعصاب و ميگرن مؤثر است، كسانى كه در برخورد اوّل رنگ سبز را انتخاب مى كنند اغلب مهربان و صميمى و از تعادل روحى برخوردارند.

كارگرانى را به سه دسته تسقيم كردند، به يكدسته صندوق هاى سبز و دسته ديگر سياه و دسته سوم خاكسترى رنگ دادند، اغلب مراجعين به درمانگاه از گروه دوّم و سوّم به علت درد كمر يا دردهاى ديگر بوده اند.

پل سياهى در لندن بود كه زياد به روى آن انتحار مى شد، هنگامى كه آن را به رنگ سبز در آوردند اين مسأله كاهش زيادى يافت!.(1)

و از قديم معروف بوده است كه سه چيز غم و اندوه را مى برد: آب و سبزه و صورت زيبا!

اين سخن را با گفتارى از يكى از مفسّران پايان مى دهيم او نقل مى كند كه لباس هاى بهشتى به قدرى زيباست كه اگر يكى از آن را در دنيا بگسترانند اهل دنيا مدهوش مى شوند!(2)

زينت هاى بهشتى- از لباس بهشتيان سخن گفتيم از زينت هاى آنها نيز سخن بگوييم: زينت مناسب معمولًا اثر روانى دارد و به روح انسان نشاط و شادابى مى دهد، و چنانچه از حد اعتدال خارج نشود امرى پسنديده است، و به همين دليل هم در قرآن، و هم در روايات اسلامى، تأكيد شده كه مسلمانان حتى در حال عبادت زينت هاى مشروع را فراموش نكنند: لباس هاى پاكيزه، رنگ هاى مناسب، شانه زدن موها به كار بردن عطريات و بوى خوش و استفاده از انگشترهاى مخلتف. از آيات متعددى استفاده مى شود كه بهشتيان نيز خود را با انواع زينت ها تزيين مى كنند و از اين لذت روانى نيز بهره كافى مى گيرند.

در سه آيه از آيات قرآن آمده است: يُحَلَّوْنَ فيها مِنْ اساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ: «آنها در بهشت با دستبندهايى از

ص: 199

طلا آراسته شده اند».(1)

«اساور» جمع «اسْوِرَة» (بر وزن تجربه) و آن نيز جمع «سُوار» (بر وزن غبار و كتاب) به معناى دستبند، از كلمه فارسى «دستوار» گرفته شده است.

در دو آيه از اين سه آيه علاوه بر عنوان ذهب (طلا) تصريح به لؤلؤ (مرواريد) نيز شده است كه به گفته بعضى از مفسّران اشاره به دستبندهاى جواهر نشان و مرواريد نشان است، ولى با توجه به اين كه لؤلؤاً عطف بر محل «مِنْ اساور» است و منصوب مى باشد، به منزله مفعول براى «يحلّون» است، و در مجموع معناى آيه چنين مى شود «آنها در بهشت بادستبندهايى از طلا و با تزييناتى از مرواريد آراسته مى شود» بنابراين ممكن است زينت مرواريد مستقل از دستبندها باشد، و ممكن است جزئى از دستبندها.

بعضى نيز احتمال داده اند كه آنها علاوه بر دستبندهاى طلا دستبندى از مرواريد يك پارچه و خالص دارند!.

در يك مورد از آيات قرآن نيز اشاره به دستبندهاى نقره شده است، مى فرمايد: وَ حُلُّوا اساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ: «آنها با دستبندهايى از نقره آراسته شده اند».

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه دستبند خواه از طلا باشد يا غير آن در عرف متداول ما زينت زنانه است، و مردان دستبند ندارند، آيا در بهشت مسأله طور ديگرى است؟!

ولى بايد توجه داشت اولًا در همين دنيا در بسيارى از محيطها دستبند زينت هر دو گروه است، و از اعتراض فرعون به موسى بن عمران كه مى گفت: فَلَوْلا الْقيَ عَلَيْهِ اسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ: چرا به موسى دستبند طلا داده نشده است؟! (زخرف 53) به خوبى پيداست كه در عرف مردم مصر اين موضوع عموميت داشته است، و نشانه شخصيت مردان و عظمت آنها محسوب مى شده.

از اين گذشته بارها گفته ايم كه قرآن در اين مسائل با زبان ما سخن مى گويد و مسلماً زينت هاى اهل بهشت حتى زينت هاى مادى آنها فراتر از آن است كه به فكر اهل دنيا بگنجد.

ص: 200

ص: 201

است»!.(1)

و در 72 رحمن مى فرمايد: «حُورٌ مَقْصُوراتٌ في الخِيامِ»: «زنان بهشتى حورانى هستند كه در خيمه هاى بهشتى مستورند»!

و در 56 و 58 رحمن مى خوانيم: «فيهِّنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ انْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جانُّ ... كانهن الياقوت و المرجان: «در باغ هاى بهشتى زنانى هستند كه جز به همسرانشان عشق نمى ورزند و هيچ انس و جن با آنها تماس نگرفته. آنها همچون ياقوت و مرجانند»!.

***

«حور» جمع «حوراء» و «احور» به گفته بسيارى از ارباب لغت و مفسّران به معناى كسى است كه سياهى چشمش كاملًا سياه، و سفيديش كاملًا شفاف و سفيد و درخشنده است، و اين نهايت زيبايى چشمان است.

اينكه در قرآن مخصوصاً روى زيبايى چشمان آنها تكيه شده به خاطر اين است كه بيشترين زيبايى چشمان انسان در چشمان اوست!

بعضى نيز آن را به معناى سفيدى تمام اندام تفسير كرده اند، و لذا «تحوير» به معناى شستن لباس و پاك و سفيد كردن آن آمده.

جمع ميان هر دو معنا ممكن است كه آنان اندامى سفيد و چشمانى زيبا، به توصيفى كه در بالا گفته شد داشته باشند.

«حواريون» را نيز از اين جهت به ياران خاص حضرت مسيح اطلاق مى شد كه لباس سفيد مى پوشيدند.

اما واژه «عين» جمع «اعين» (بر وزن افضل) و «عَيْناء» در اصل به معناى درشت چشم است و به زن يا

ص: 202

مردى كه داراى چشمان درشت جذاب و زيبا باشند اطلاق مى شود.

ضمناً بايد توجه داشت كه هم واژه «حور» و هم واژه «عين» بر مذكر و هم بر مؤنث هر دو اطلاق مى گردد لذا مفهوم گسترده اى دارد كه همه همسران بهشتى را شامل مى شود، همسران زن براى مردان با ايمان، و همسران مرد براى زنان مؤمن (در اين زمينه باز هم سخن خواهيم گفت).

تكيه بر زيبايى چشمان آنها- همان گونه كه قبلًا نيز اشاره شد- به خاطر آن است كه زيبايى انسان قبل از هر چيز، و بيش از هر چيز، در چشمان اوست، و در واقع اين تعبير سمبلى براى زيبايى تمام جسمان و جان است.

«لُؤْلُؤْ» به معناى مرواريد «مَكْنُونْ» به معناى پنهان در صدف است كه به هنگام خارج شدن از صدف زيبايى و شفافيت و جذابيت فوق العاده اى دارد، تشبيه «حور العين» به «لؤلؤ مكنون» اشاره اى به لطافت و زيبايى بى حد آنهاست و نيز ممكن است اشاره به اين معنا باشد كه آنها كاملًا از چشم ديگران مستورند، نه دستى به آنها رسيده، و نه چشمى بر آنها افتاده است!

بعضى از مفسّران نيز گفته اند چون «حور» از ماده «حيرت» گرفته شده مفهومش اين است كه همسران بهشتى چنان زيبا هستند كه چشم از ديدنشان حيران مى شود.(1)

در توصيف ديگرى از «حوران بهشتى» بعد از آنكه آنها را به عنوان زنانى نيكو خلق و زيبا توصيف مى كند، مى افزايد: «آنها مقصورات در خيمه هاى بهشتى هستند» (حُورٌ مَقْصُوراتٌ في الْخِيامِ) مقصور را به معناى مستور تفسير كرده اند، و بعضى گفته اند منظور مصون و محفوظ بودن آنها از ديد ديگران و عدم ابتذال آنهاست، بعضى نيز در تفسير آن گفته اند اشاره به اين است كه آنها تنها چشم به همسرانشان دوخته اند، و به غير آنها عشق نمى ورزند و علاقه ندارند، همان چيزى كه در تفسير «قاصِراتُ الطَّرْفِ» نيز گفته شده است، زيرا «طرف» (بر وزن حرف) به معناى پلك چشم هاست و از آنجا كه هنگام نگاه كردن پلك ها به حركت درمى آيد، اين واژه به معناى حركت كردن چشم ها به كار مى رود، بنابراين قاصِراتُ الطَّرْفِ اشاره به زنانى است كه نگاهشان كوتاه، يعنى مخصوص همسرانشان است، و اين بزرگترين امتياز همسر است كه جز به همسرش نينديشد، و به غير او علاقه نداشته باشد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه «خيمه» در لغت عرب تنها به معناى خيمه هاى پارچه اى نيست، بلكه هر ساختمان مدورى را خيمه مى گويند، حتى بعضى از ارباب لغت گفته اند هر ساختمانى كه از سنگ و آجر و غير آن باشد خيمه است و ريشه اصلى آن طبق گفته «مقاييس اللغه» به معناى اقامه و ثبات است.

ص: 203

از روايات اسلامى استفاده مى شود كه خيمه هاى بهشت مانند ساير مواهب آن هيچ شباهتى به خيمه هاى دنيا ندارد، بعضى از آنها يك پارچه مرواريد است.

در توصيف ديگر زنان بهشتى را به «ياقوت» و «مرجان» تشبيه كرده است: كَانَّهُنَّ الْياقُوتُ وَ الْمَرْجانُ (رحمن 58) (يعنى به سرخى و صفا و درخشندگى ياقوت و به سفيدى و زيبايى شاخه مرجان، و مى دانيم هنگامى كه اين دو رنگ يعنى «سفيد» و «سرخ» شفاف به هم بياميزند، زيباترين رنگ را تشكيل مى دهند.

«ياقوت» سنگى است معدنى و بسيار شفاف كه معمولًا سرخ رنگ است، و «مرجان» شبيه به شاخه هاى درختانى است، و در درياها يافت مى شود، و رنگ هاى مختلف دارد، و در اينجا ظاهراً منظور نوع سفيد آن است، بعضى آن را به معناى مرواريدهاى كوچك تفسير كرده اند(1) زيرا اين گونه مرواريدها سفيدتر و زيباتر و شفاف تر است.

ولى دانشمندان امروز «مرجان» را موجود زنده اى مى دانند كه شبيه شاخه هاى كوچك درخت است و در اعماق درياها مى رويد، مدتها دانشمندان آن را نوعى گياه فكر مى كردند ولى بعد روشن شد كه ويژگى هاى حيوان را دارد هرچند به صخره هاى كف دريا مى چسبد!.

در بيان ديگر آنها را به عنوان «ابكار» و سپس «عُرُب» و «اتْراب» توصيف مى كند مى فرمايد: فجعلناهن ابكارا- عربا اترابا (واقعه 36 و 37).

«ابكار» جمع «بكر» به معناى دوشيزه است و از بعضى از روايات و كلمات مفسّران استفاده مى شود كه اين حالات در همسران بهشتى دائم و هميشگى است، و با آميزش دگرگون نمى شود!.

«عُرُب» (بر وزن كُتُب) جمع «عَروب» (بر وزن صبور) به معناى زنى است فصيح و خوش زبان كه با حركات و سخنان شيرين علاقه خود را به همسرش اظهار مى كند، و در اصل از ماده «اعْرابْ» به معناى اظهار گرفته شده است، و گاه به معناى كسى كه ظاهر حال او از عفت و پاكيش حكايت مى كند تفسير شده.

بعضى نيز آن را به معناى ناز و كرشمه داشتن تفسير كرده اند كه با معناى فوق فاصله چندانى ندارد.

واژه «اتراب» در سه آيه از قرآن مجيد نيز به عنوان توصيف براى همسران بهشتى ذكر شده.(2)

ص: 204

اين واژه جمع «تِرْب» (بر وزن حِزب) به معناى افراد هم سن و سال است، و بيشتر در مورد جنس مؤنث به كار مى رود، و به گفته بعضى در اصل از «ترائب» كه به معناى دنده هاى قفسه سينه است گرفته شده كه شباهت زيادى با هم دارند.

بعضى نيز آن را از ماده «تُراب» (خاك) دانسته اند گويى همه با هم متولد شده، و بر خاك زمين گام نهاده اند.

به هر حال اين هم سن و سال بودن زنان بهشتى ممكن است اشاره به شباهت سنى با همسرانشان باشد، چرا كه همسران هم سن و سال غالباً احساسات يكديگر را بهتر درك مى كنند، و يا اشاره به هم سن و سال بودن و شباهت آنها با يكديگر در جوانى و خوبى و حسن ظاهر و باطن است، درست شبيه تعبير معروفى كه مى گوييم: آنها همه خوبند يك به يك از همه بهتر!.

ولى ذكر اين وصف همراه اوصاف ديگر مانند «عرب» و «كواعب» و «قاصرات الطرف» درباره زنان بهشتى نشان مى دهد كه معناى اوّل مناسب تر است.

«كَواعِبْ» كه در توصيف زنان بهشتى يكبار در قرآن مجيد در سوره نبأ آمده، جمع «كاعب» به معناى دوشيزه كم سن و سال است، و از ماده «كعب» در اصل به معناى برآمدگى پشت پاست و در اينجا اشاره به كسى است كه تازه بر آمدگى سينه او آشكار شده و اين در آغاز جوانى است، اين احتمال نيز داده شده كه اشاره به دوران بلوغ جسمانى است كه تمام بدن شروع به رشد سريعترى مى كند.

به اين ترتيب همسران بهشتى جامع تمام امتيازات و زيبايى ها و حسن ظاهر و باطن و فضائل جسمانى و روحانى و اخلاقى هستند و آنچه خوبان همه دارند آنها تنها دارند!.

بار ديگر تكرار مى كنيم اينها همه اشارتى است به حقايق والاى مادى و معنوى عالم ديگر كه شرح و تفصيل آن بر ما پوشيده است.

***

ص: 205

كنندگان خدمتكارانى است كه از آنها به عالى ترين كيفيت پذيرائى مى كنند، و ساقيانى كه گرداگرد آنها مى گردند، و آنها را از شراب هاى طهور بهشتى سيراب مى سازند.

حسن ظاهر، و لطف باطن آنها، و خَلْق و خُلق نيكوى آنان، چنان بهشتيان را مجذوب خود مى سازد كه همه درد و رنج هايى را كه در دنيا در مسير اطاعت حق ديدند و كشيدند فراموش مى كنند.

قرآن مجيد در آيات بسيارى از آنها سخن گفته و چنان توصيف جالبى از آنان نموده كه هر خواننده اى را تحت تأثير خود قرار مى دهد.

تعبيرات در اين زمينه همانند تعبيراتى كه پيرامون ساير مواهب بهشتى است متنوع و گوناگون است.

در يك مورد از آنها تعبير به «غِلْمان» كرده است مى فرمايد: وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ كَانَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ: «برگرداگرد آنها نوجوانانى براى (خدمت) آنان گردش مى كنند كه همچون مرواريدهاى در صدفند» (طور 24).

تعبير به «يَطُوفُ» (با توجه به اينكه فعل مضارع غالباً معناى استمرار مى بخشد) دليل بر اين است كه گردش و طواف آنها بر گردن بهشتيان دائمى است.

«لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ» (مرواريد درون صدف) به قدرى شفاف و زيبا و تازه است كه حدى براى آن نيست، و لذا لحظه اى كه آن را از صدف بيرون مى آورند- با اينكه مرواريد هميشه شفاف و زيباست ويژگى خاصى دارد، خدمتكاران بهشتى نيز آنقدر زيبا و سفيد چهره و با صفا هستند كه گويى مرواريدهاى در صدف، يا تازه بيرون آمده از صدفند.

درست است كه در بهشت طبق تعبيراتى كه در آيات يا روايات آمده- نيازى به خدمتكار نيست، و هرچه بخواهند فوراً در اختيارشان قرار مى گيرد، ولى اين خود احترام و اكرام فوق العاده اى است كه چنين خدمتكارانى از آنها پذيرائى كنند.

گرچه صريحاً در اين آيه نيامده است كه آنها براى چه كارى طواف مى كنند، ولى آيات ديگرى كه بعداً به آن اشاره خواهد شد نشان مى دهد كه برنامه آنها پذيرائى از بهشتيان با انواع نوشيدنى ها گوارا شراب هاى طهور و انواع غذاهاى بهشتى است.

تعبير به «لَهُمْ» نيز نشان مى دهد كه هريك از بهشتيان خدمتگذارانى مخصوص خود دارند، و از آنجا كه بهشت جاى غم و اندوه نيست آن خدمتكاران نيز از خدمت به اين بندگان خاص خدا لذت مى برند.

جالب اينكه بسيارى از مفسّران از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نقل كرده اند كه از حضرتش سؤال شد

ص: 206

وقتى خدمتگزار همچون مرواريد در صدف باشد، مخدوم (يعنى مؤمنان بهشتى) چگونه اند؟! در جواب فرمود: وَالَّذي نَفْسي بِيَدِهِ انَّ فَضْلَ الْمَخْدُومِ عَلَى الْخادِمِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ عَلَى سائرِ الْكواكِبِ!: «سوگند به كسى كه جانم به دست اوست برترى «مخدوم» بر خدمتكار در آنجا همچون برترى ماه است در شب چهارده بر ساير ستارگان»!.(1)

ذكر اين نكته نيز لازم است كه «غلمان» جمع «غلام» در لغت به معناى نوجوانان است، نه به معناى برده.(2)

بديهى است افرادى كه در اين سن و سال هستند چابك و جدى و فعالند و هم پرشور و پرنشاط.

قرآن در تعبير ديگرى از آنها به عنوان «ولدان» (نوجوانان) ياد كرده مى فرمايد: «يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ- بِاكْوابٍ وَابارِيقَ- وَ كَأسٍ مِنْ مَعينٍ»: «پيوسته در اطراف آنها نوجوانانى جاودانى در طراوت و شكوه باقدحها و كوزه ها و جام هايى از نهرهاى جارى بهشتى مى گردند» (واقعه 17 و 18).

ولدان جمع «وليد» به معناى «مولود» (فرزند) مى باشد، و در اينجا به معناى نوجوانان است، و اين كه بعضى احتمال داده اند اشاره به فرزندان مؤمنان است كه از پدران خويش پذيرائى مى كنند، بسيار بعيد به نظر مى رسد(3) زيرا آنها اگر افرادى با ايمان باشند خود بايد پذيرائى شوند، نه اينكه از ديگران پذيرائى كنند و اگر بدون ايمان باشند در آنجا راهى ندارند.

تعبير به «مخلدون» اشاره به جاودانگى آنها از نظر طراوت و نشاط و زيبايى هميشگى آنهاست.

در آيه ديگرى همين تعبير با توضيح بيشتر و جالبترى به چشم مى خورد، مى فرمايد: وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ اذا رَأَيْتَهُمْ حِسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً: «و بر گرد آنها نوجوانانى جاودانى (براى پذيرائى) مى گردند كه وقتى آنها را ببينى گمان مى كنى مرواريد پراكنده اند» (انسان 19).

و اين شاهد ديگرى است بر اين كه منظور از «ولدان» همان «غلمان» است كه در آيات قبل از آنها به عنوان «لؤلؤ مكنون» توصيف شده بود و در اينجا «لُؤْلُؤ مَنْثُور».

البته بسيارى از مفسران اين احتمال را نيز داده اند كه اين نوجوانان بهشتى اطفال مشركان يا مؤمنان فاقد حسنات هستند كه خدا هرگز آنها را به خاطر پدرانشان مجازات نمى كند، بلكه به صورت

ص: 207

خدمتگزارانى در بهشت از مؤمنان پذيرائى مى كنند، و از اين پذيرائى كردن غرق سرورند.

ولى با توجه به آنچه در بالا گفته شد اين احتمال ضعيف به نظر مى رسد و روايتى كه در اين زمينه نقل شده روايت مرسله اى بيش نيست.

در تعبير ديگر اشاره سربسته اى (به صورت فعل مجهول) به موضوع پذيرائى كنندگان بهشتى آمده، مى فرمايد: يُطافُ عَلَيْهِمْ بِكَاْسٍ مِنْ مَعينٍ: «در گرداگر آنها قدح هايى لبريز از شراب طهور گردانده مى شود» (صافات 45).

شبيه همين معنا با تفاوتى كه نشانه تنوع پذيرائى هاى بهشت است در آيه 15 دهر آمده، مى فرمايد:

وَيُطافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ اكْوابٍ كانَتْ قَواريرا: «و در گرداگرد آنها ظرف هايى از نقره و قدح هايى بلورين (مملو از بهترين غذاها و شراب هاى بهشتى) گردانده مى شود».

و در تعبير ديگرى در 71 زخرف مى خوانيم: يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ اكْوابٍ: «در گرداگرد آنها ظرف هايى از طلا (پر از غذاهاى بهشتى) و جام هايى (پر از شراب طهور) گردانده مى شود».

«صِحاف» جمع «صَحْفه» به گفته زمخشرى (طبق آنچه در مصباح اللغه آمده است) ظرف مستطيل (بزرگى) است و با توجه به اينكه ماده اصلى اين واژه به معناى انبساط و مسطح شدن است به نظر مى رسد اشاره به ظرفى شبيه سينى باشد، و «اكواب» جمع «كوب» (بر وزن خوب) به معناى ظرف نوشيدنى است كه دسته نداشته باشد و گاه از آن تعبير به «قدح» مى شود.

قابل توجه اينكه به گفته بعضى از مفسّران «صحاف» به اصطلاح جمع «كَثْرت» است و «اكواب» جمع «قِلّت» يعنى اوّلى جمع بيشترى را مى رساند، اين به خاطر آن است كه تنوع غذاها و ظروف آنها هميشه از تنوع مشروبات و ظروف آنها بيشتر است (1) و فصاحت قرآن ايجاب مى كند كه حتى چنين ريزه كارى هايى را نيز در تعبيرات خود بياورد! (دقت كنيد).

ناگفته پيداست كه اوصاف پذيرائى كنندگان گرچه در آيات اخير با صراحت بيان نشده، ولى آيات گذشته مى تواند آنها را تفسير كند، و نشان دهد آنها كيانند وجه اوصافى دارند؟.

ص: 208

ص: 209

لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِها الأنْهارُ خالدينَ فيها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّه وَ ما عِنْدَ اللَّه وَ ما عِنْدَ اللَّه خَيْرٌ لِلابْرارِ: براى پرهيزگاران، باغ هايى از بهشت است، كه از زير درختانش نهرها جارى است، هميشه در آن خواهند بود.

و اين «نخستين پذيرائى» است كه از خداوند به آنها مى رسد و آنچه نزد خداست براى نيكان بهتر است.

شبيه اين تعبير در آيه 107 كهف و آيه 19 سجده، و آيه 62 صافّات و آيه 32 فصّلت آمده است.

براى روشن شدن مفهوم حقيقى اين آيات بايد معناى «نُزُل» دقيقاً روشن شود، «راغب» در «مفردات» مى گويد: النُّزُلُ ما يُعَدُّ لِلنّازِلِ مِنَ الزّادِ: «نزل چيزى است كه براى ميهمانى كه فرود مى آيد از زاد و توشه فراهم مى كنند».

طبق اين تفسير تمام نعمت هايى كه براى پذيرائى ميهمان آماده مى شود مصداق «نزل» است. همين معنا در «صحاح اللغه» و «مقاييس» نيز آمده است.

بعضى از مفسران گفته اند «نُزُل» به معناى پذيرائى سلطان از افرادى است كه بر او وارد مى شوند قبل از آنكه حقوق و شهريه اى براى آنها مقرر گردد.(1)

ولى بعضى ديگر گفته اند «نزل» نخستين چيزى است كه به وسيله آن از ميهمان پذيرائى مى شود (مانند شربت يا ميوه اى كه در زمان ما در آغاز ورود براى ميهمان ها مى آورند».(2)

اين معنا با مفهوم «نزول» كه به معناى فرود آمدن است تناسب زيادى دارد.

بنابراين با توجه به اينكه قرآن مى گويد: باغ هاى بهشتى (با تمام نعمت ها و مواهبش).

پيش پذيرائى الهى در آن ميهمانسراى بزرگ است مفهومش اين است كه پذيرائى هاى سيار مهم تر و عاليترى در پى آنهاست و شايد اشاره به همان نعمت هاى معنوى و جذبه هاى روحانى و جلوه هاى ربانى باشد، به همين دليل در آيه 198 آل عمران بعد از جمله نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّه مى فرمايد: وَ ما عِنْدَ اللَّه خَيْرٌ لِلابْرارِ: «آنچه نزد خداست براى نيكان بهتر است» (دقت كنيد).

حتى اگر «نزل» به معناى مجموعه طعام و غذايى باشد كه براى ميهمان آماده مى كنند (آن گونه كه از كلمات جمعى از ارباب لغت استفاده مى شود) باز هم نمى توان انكار كرد كه پذيرائى شخص كريم و بزرگ منحصر به اطعام ميهمان نخواهد بود، بلكه علاوه بر آن، خلعت ها و نعمت ها و جوائزى به آنان

ص: 210

هديه مى كنند كه طعام در برابر آن ساده است، بنابراين نزل را هرگونه معنا كنيم اشاره لطيفى به مواهب معنوى روحانى بهشت خواهد داشت.

***

ص: 211

يعنى نگاه كردن با چشم دل به جمال بى مثال پروردگار و شهود باطنى صفات جمالى و جلالى حق كه يك لحظه آن به تمام نعمت هاى مادى بهشت مى ارزد.

البته پيداست كه در آن ميحط پاك، تقاضاى روح و نفس بهشتيان چيزى جز پاكى ها و لذاتى كه در شأن يك انسان پاك است نخواهد بود و بنابراين عموميت آيه هيچ استثنايى ندارد، و نيازى به توجيهات اين و آن نيست كه آيا اين آيه شامل تقاضاى نامطلوب نفس نيز مى شود؟!.

به هر حال شبيه همين معنا در آيه 31 فصلت نيز آمده است مى فرمايد وَلَكُمْ فيها ما تَشْتَهي انْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فيها ما تَدَّعُونَ «براى شما هرچه بخواهيد در بهشت فراهم است و هر چه طلب كنيد به شما مى دهند».(1)

بعضى از مفسّران گفته اند كه جمله اوّل اشاره به تمام نعمت هاى مادى بهشت است، و جمله دوّم اشاره به مواهب معنوى، به قرينه آيه 10 سوره يونس دَعْواهُمْ فيها سُبْحانَكَ اللهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فيها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ انِ الحَمْدُ للَّه رَبِّ العالَمينَ: «گفتار و دعاى آنها در بهشت اين است كه «خداوندا منزهى تو» و تحيت آنها سلام است، و آخرين دعاى آنها اينكه حمد مخصوص پروردگار جهانيان مى باشد».

اين تفسير با توجه به اينكه شهوت نفس بيشتر در مورد مسائل مادى به كار مى رود و دعا در مسائل معنوى بسيار مناسب به نظر مى رسد.

و در تعبير ديگر در آيه 102 انبياء مى خوانيم: وَهُمْ فيما اشْتَهَتْ انْفُسُهُمْ خالِدُونَ: «بهشتيان در آنچه دلشان مى خواهد جاودانه متنعم هستند».

علاوه بر آيات فوق آيات ديگرى نيز در قرآن مجيد در اين زمينه وارد شده كه با تعبير تازه اى از اين مسأله ياد مى كند و مى گويد: «هرچه آنها بخواهند در آنجا هست» (لَهُمْ فيها ما يَشاؤُنَ) (نحل 31).

عين اين تعبير در 16 فرقان آمده است و با مختصر تفاوتى در سه سوره ديگر از قرآن نيز به چشم مى خورد (زمر 34، شورى 22، و ق 35).

از مجموع آنچه در اين فصل گفته شد به خوبى روشن مى شود كه براى نعمت هاى بهشتى هيچگونه محدوديتى وجود ندارد، نه از نظر مقدار، نه كيفيت و نوع، و نه زمان و نه، مكان بنابراين آنچه در فصول گذشته بيان شد در واقع ذكر نمونه هاى روشنى از آن است كه درك و تشخيص آن براى مردم اين جهان به

ص: 212

طور اجمال ممكن است، و آنچه فراتر از فهم و درك ماست با عبارات جامعتر و كلى ترى در آيات فوق به آنها اشاره شده است.

در حقيقت بهشت و مواهبش مظهر كامل و نمونه اتم قدرت و لطف پروردگار است، و چون قدرت و لطف او را نهايتى نيست مواهب بهشتى را نيز نهايتى نمى باشد (دقت كنيد).

ص: 213

ص: 214

دلش مى خواهد همان مى بيند، و هرچه ببيند دلش همان را مى خواهد!.

با توجه به اين اشارت كوتاه به قرآن باز مى گرديم و شرح اين مواهب را از لسان قرآن مى شنويم اين مواهب را مى توان در چند عنوان خلاصه كرد:

***

ص: 215

عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الِدَّارِ: 0 فرشتگان (الهى از هر درى بر آنان وارد مى شوند، و به آنها مى گويند:

سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه عاقبت خوبى بعد از دنيا نصيبتان شد»؟!.(1)

از آيه فوق به خوبى استفاده مى شود كه گروه هايى از فرشتگان از هر درى به سوى آنها مى آيند، و با توجه به اينكه درهاى بهشت هر كدام نشانه يكى از اعمال صالحند (بابُ الصَّلاةِ بابُ الْجِهادِ بابُ الْحَجِّ) معلوم مى شود كه هر گروهى از اين فرشتگان به خاطر يكى از اعمال صالح به سراغ آنها مى آيند و جالب اينكه تمام اين اعمال در معناى «صبر» خلاصه مى شوند، صبر با تمام شاخه هايش، صبر بر اطاعت، صبر بر مصيبت، و صبر بر معصيت.

و از اين مهم تر «سلام» و درودى است كه خدا بر بهشتيان مى فرستد، سلامى آكنده از محبت و مملو از لطف و رحمت، چنانكه در آيه 58 پس مى فرمايد: سَلامٌ قوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحيمٍ «براى آنها سلام است سخنى از پروردگار مهربان».(2)

اين سلام و درود الهى، اين نداى روحپرور و نشاط آفرين و مملو از لطف و احسان، چنان روح بهشتيان را مجذوب مى كند و غرق نشاط مى سازد كه با هيچ نعمتى برابر نيست، آرى يك لحظه شنيدن نداى محبوب كه از لطف و عنايتش برخاسته، بر تمام دنيا و آنچه در آن است برترى دارد.

پيام دوستان شنيدن سعادت است و سلامت فداى خاك در دوست باد جان گرامى!

يا به گفته شاعر ديگر:

سلامت من دلخسته در سلام تو باشدزهى سعادت اگر دولت سلام تو يابم!

جذبه لقاى محبوب، و ديدار لطف يار و سلامى كه نشانه رفع حجاب است آنقدر لذت بخش و شوق انگيز و روحپرور است كه اگر عاشقان او از اين افاضه معنوى دور بمانند قالب تهى مى كنند، چنانكه بعضى از مفسّران اهل سنت در حديثى از اميرمؤمنان علي عليه السلام اين جمله پرمعنا را نقل كرده اند كه فرمود: لَوْ حَجِبْتُ عَنْهُ ساعَةً لَمِتُّ: «اگر يكساعت از ديدار او محجوب بمانم مى ميرم».(3)

به هر حال اين آخرين آرزو، و والاترين افتخار، و دلپذيرترين ساعت بهشتيان است كه پروردگار رحيم و مهربان بر آنها درود مى فرستد.

ص: 216

قابل توجه اينكه آيات متعدد ديگرى در قرآن ديده مى شود كه متضمن سلام و درود بر بهشتيان است، بى آنكه گوينده اين سلام و درودها تعيين شده باشد (مانند 46، حجر، 75 فرمان و 34 ق).

گوينده اين سلام ها ممكن است فرشتگان باشند، و در بعضى از آنها محتمل است خود بهشتيان نسبت به يكديگر باشند، و يا از همه بالاتر و والاتر گوينده خدا باشد.

***

ص: 217

غارتگران دنياى مادى خبرى است و نه از مزاحمت هاى احمقانه ثروت اندوزان از خدا بى خبر اثرى، نه جنگ و خونريزى در آنجا راه دارد و نه استعمار و استثمار، آرى آنجا خانه صلح و صفا و امن و امان است.(1)

ديگر اينكه «سلام» نامى از نام هاى خداست، و بنابراين دارالسلام از قبيل مضاف و مضاف اليه است، اشاره به اينكه بهشت سراى الهى است هر دو معنا خوب است و هر چند معناى اوّل مناسب تر به نظر مى رسد، چرا كه ريشه اصلى اين واژه به گفته راغب در مفردات به معناى خالى بودن از هرگونه آفت ظاهرى و باطنى است حتّى اطلاق اين واژه بر ذات پاك خداوند به عنوان يكى از صفات ذات خداوند به خاطر آن است كه ذات پاكش از تمام عيوب و آفات بر كنار است.

جمله لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ نيز نشان مى دهد كه دارالسّلام به معناى اوّل است (دقت كيند).

در حديثى از ابن عباس آمده است كه: «دار السلام» همان بهشت است كه اهل آن از جميع آفات و عيوب و بيمارى ها در سلامتند، همچنين از پيرى و مرگ و دگرگونى احوال در امن و امانند، هميشه مورد احترام و عزّتند، همواره غنى و بى نياز، پيوسته سعادتمندند و هميشه خوشحال و مسرور، نه غم و اندوهى دارند و نه مرگ و ميرى.(2)

بالاخره آيه 47 سوره حجر اين مطلب را تكميل كرده، مى فرمايد: وَ نزَعْنا ما في صُدُورِهِمْ مِنْ غِلّ اخْواناً عَلَى سُرُرٍ مُتَقَابِلينَ- لايَمَسُّهُمْ فيها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنها بِمُخْرَجينَ: هرگونه حسد و كينه و عداوت و خيانت را از سينه بهشتيان بر مى كنيم، در حالى است كه همه برادرند و برتخت ها رو به روى يكديگر قرار گرفته اند- نه خستگى و تعب به آنها مى رسد و نه هرگز از بهشت اخراج مى شوند».(3)

با توجه به اينكه «غِلّ» معناى وسيع و گسترده اى دارد كه بسيارى از صفات زشت درونى را كه بر هم زننده آرامش روح و جسم، و خانواده و جامعه است را در بر مى گيرد از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه بهشتيان، سينه هايى بى كينه دارند، و دل هايى خالى از هرگونه عداوت و دشمنى و كبر و حسد خدا

ص: 218

همه اين صفات زشت را از دل آنها ريشه كن ساخته، و به همين دليل روح اخوت و برادرى بر تمام آنها سايه افكنده است، و چه دلپذير و روح افزاست محيطى كه اين صفات در آن وجود نداشته، و همه جا مهر و محبت و صلح و صفا باشد.

حتى در زندگى اين دنيا هر قدر اين امور از جامعه برچيده شود صلح و آرامش و امنيت بيشتر خواهد شد، و به عكس وجود اين صفات در هر خانه وهر جامعه اى باشد سرچشمه اى نزاع هاى خونين و اسفبار و تزلزل امنيت و آرامش است.

جالب اينكه قرآن اين آرامش درون را، با آرامش برون، نيز تكميل مى كند، و مى گويد: در بهشت خستگى و تعب نيست، و بيم زوال نعمت ها كه هميشه انديشه آن فكر آدمى را هنگامى كه غرق نعمت است آشفته مى كند در آنجا وجود ندارد، و مجموعه اين جهات، نعمت هاى بهشتى را گواراتر از گوارا مى سازد.(1)

***

ص: 219

بهشت شويد در حاليكه نه ترسى داريد و نه غمى» (اعراف 49).

گاه تجربه كرده ايم تمام نعمت هاى مادى و وسائل پذيرائى براى يك نفرآماده است، اما غم و اندوهى كه بر دل او سايه افكنده، يا ترس و خوفى كه از درون او را آزار مى دهد، چنان پريشانش ساخته كه مطلقاً به آن نعمت ها نگاه نمى كند، و كمترين اعتنايى به آن پذيرائى ها ندارد، اينجاست كه حقيقت و عمق اين تعبيرات قرآنى درباره بهشتيان را مى توان لمس كرد.

البته بهشتيان حتى در اين دنيا نيز گوشه اى از اين امنيت و آرامش را در سايه ايمانشان احساس مى كنند، و با تكيه بر حقيقت توكل، و روح رضا و تسليم در برابر اراده حق، حتى در سخت ترين مشكلات آرامش خاصى برخوردارند: الا انَّ اوْلِياءَ اللَّه لاخَوفٌ عَلَيْهِمْ وَلاهُمْ يَحْزَنُونَ ... لَهُمُ البُشْرى في الحَياةِ الدُّنْيا و في الاخِرةِ: «آگاه باشيد دوستان خدا نه ترسى دارند و نه غمگين مى شوند ... براى آنها شادى و سرور است در زندگى دنيا و آخرت»! (يونس 62 و 64).

***

ص: 220

خدا و پيامبر را اطاعت كند (در قيامت) همنشين كسانى خواهد بود كه خدا نعمت خود را بر آنها تمام كرده، از پيامبران و صدّيقان و شهداء و صالحان، و آنها چه رفيقان خوبى هستند- اين فضل و مرحمتى است از ناحيه خدا و كافى است كه خدا (از حال بندگانش) آگاه است»!.

آرى دوستان بهشتى، با فضيلت ترين افراد جهانند: پيامبران بزرگ الهى، پيروان ويژه آنان، راستگويان، و شهيدان و صالحان.

و اگر اين موضوع را با وضع اين دنيا مقايسه كنيم كه بسيار اتفاق مى افتد كه انسان مجبور است مصاحبت با افراد ناجنس را كه عذابى است اليم تحمل كند، آنگاه مى توان فهميد كه بهشت چه عالمى است؟!

قابل توجّه اينكه بسيارى از مفسران در شأن نزول اين آيه روايتى نقل كرده اند كه خلاصه اش (با مختصر تفاوتى كه ميان مفسّران در نقل آن است) چنين مى باشد: «يكى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم كه عاشق ديدار او بود روزى پريشان حال خدمتش آمد، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم سبب ناراحتى او را سؤال فرمود، در جواب عرض كرد: وقتى از شما دور مى شوم شديداً احساس ناراحتى مى كنم، امروز در اين فكر فرو رفته بودم كه فرداى قيامت اگر من اهل بهشت هم باشم مسلماً در جايگاه شما نخواهم بود، بنابراين از ديدار شما براى هميشه محرومم! (و اگر اهل دوزخ باشم تكليف روشن است) با اين حال چرا افسرده نباشم؟ آيه فوق نازل شد و به او و امثال او بشارت داد كه افراد با ايمان و مطيع فرمان خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در بهشت همنشين اولياء اللَّه و پيامبران خواهند بود».(1)

تعبير به «ذلِكَ» كه معمولًا براى اشاره به دور است در اين گونه موارد اشاره به عظمت اين نعمت الهى است، گويى آنقدر والاست كه از دسترس ما دور است و تعبير به «الْفَضْلُ مِنَ اللَّه» نيز تأكيدى بر اين معنا مى باشد و اشاره اى به اين معناست كه اين موهبت را تنها با عمل نمى توان به دست آورد، بلكه با فضل الهى مى توان به آن رسيد.

اين نكته نيز قابل توجّه است كه در آيه، چهار گروه به ترتيب به عنوان رفقاى بهشتيان ذكر شده اند:

«انبياء» و «صديقين» و «شهداء» و «صالحين».

به نظر مى رسد كه اين ترتيب دلالت بر سلسله مراتب آنها دارد، بعضى گفته اند انبياء به اين جهت در

ص: 221

محله اوّل قرار گرفته اند كه در مقام معرفت الهى به جايى رسيده اند كه با چشم دل او را از نزديك مى بينند، و صديقين كسانى هستند كه در مرحله دوّم معرفتند مانند كسى كه چيزى را از دور با چشم مى بيند، و شهداء در مرحله سومند مانند: كسى كه با دلائل عقلى به وجود چيزى پى مى برد، و صالحان در مرحله چهارمند همچون كسانى كه از طريق تقليد و پيروى از بزرگان اهل فن چيزى را پذيرا مى شوند.(1)

البته بسيار مى شود كه شهداء و صالحان و صديقان بر خود انبياء نيز اطلاق مى شود، منتها ممكن است گفته شود وقتى اين چهار وصف در مقابل هم قرار مى گيرند چنين معنايى را مى بخشند.

تفسير جالب ترى كه براى اين چهار وصف با اين ترتيب به نظر مى رسد اين است كه براى هدايت جامعه انسانى نخست نياز به وجود انبياء (رهبران الهى) داريم و به دنبال آن صديقان يعنى مبلغان صادق در قول و عمل كه به نشر دعوت آنها بپردازند، و در مرحله بعد هنگامى كه به مانع برخوردند بايد افرادى به دفاع برخيزند و قربانى دهند تا سرانجام صالحان در آن جامعه حاكم شوند.

ضمناً بايد توجه داشت كه معناى همراه بودن با اين گروه هاى چهارگانه وحدت مقامات آنها نيست، بلكه به معناى امكان ارتباط با يكديگر است همان گونه كه يك شاگرد با استاد يا يك سرباز با فرمانده خود تماس مى گيرد.

شبيه همين معنا- البته در لباس ديگرى- در آيه 47 حجر آمده است مى فرمايد: وَنَزَعْنا ما في صُدُورِهمْ مِنْ غِلّ اخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلينَ: «هرگونه كينه و حسد و خيانت را از سينه آنها بر مى كنيم، در حالى كه همه برادرند و بر تخت ها روبه روى يكديگر قرار گرفته اند (شرح و تفسير اين آيه قبلًا گذشت).

در آيه 31 كهف نيز اشاره اى به اين معنا ديده مى شود.

به هر حال وجود اين دوستان والا مقام و صالح و تماس آنها از بزرگترين لذات معنوى بهشتيان است.

***

ص: 222

بدل مى شود، اگر همه راست بگويند، درست بينديشند، انصاف بدهند و دلسوزى كنند، و با يكديگر صميمى و مؤدب باشند، همه در آرامش و نشاطند، ولى هنگامى كه پاى حرف هاى زشت و ناموزون، دروغ و تهمت، بدگويى و سرزنش، حرف هاى خشن و خارج از حدود ادب، به ميان مى آيد تنفس در چنان فضايى براى افراد يا شخصيت بسيار مشكل و رنج آور و طاقت فرساست.

يكى از ويژگى هاى بهشت همين است كه بهشتيان در طول هزاران سال نه يك دروغ مى شنوند، نه يك حرف ركيك، و نه يك سخن نامزون و دور از صميميت، و اين از مهمترين مواهب معنوى آنهاست.

قرآن مى گويد: لايَسْمَعُونَ فيها لَغْواً وَ لا تَأثيماً الّا قيلًا سَلاماً سَلاماً: «آنها در بهشت نه سخن لغو و بيهوده اى مى شنوند، نه گفتار گناه آلود- تنها چيزى كه مى شنوند سلام است سلام»! (واقعه 25 و 26).

سلام و درود آنها به يكديگر، سلام و درود فرشتگان بر آنها، و از همه بالاتر سلام خداوند بر آنان، و آنچه محتواى اين سلام هاست صلح و صفا و دوستى و محبت است. آرى در مجلس بهشتيان، محبت و صلح و صفا موج مى زند، و هر جا چنين است نمونه اى از بهشت است!

در جايى ديگر مى فرمايد: لا يَسْمَعُونَ فيها لَغْواً وَ لا كِذّاباً: «در آنجا نه سخن لغو و بيهوده اى مى شنوند و نه دروغى» (نبأ 35).

«لغو» در لغت به معناى سخن بى ارزش است، يا به تعبير ديگر سخنى است كه از انديشه و فكر سرچشمه نمى گيرد، و گويا در اصل از «لَغا» كه سر و صداى گنجشكان است گرفته شده.

بسيارى از مفسّران درباره مرجع ضمير «فيها» در اين آيه دو احتمال داده اند: يكى اينكه به بهشت باز گردد، و ديگر اينكه به كأس (جام) كه در آيه قبل از آن آمده، در صورت اوّل مفهومش روشن است و در صورت دوّم مفهومش اين است كه شراب هاى بهشتى مستى نمى آورد و سخنان لغو و بيهوده در آن نيست.

ولى تفسير اوّل با معناى «فى» و آيات مشابه آن سازگارتر است، همين معنا در عبارت كوتاه و روشن ديگرى نيز آمده، آنجا كه مى فرمايد: فى جَنَّةٍ عالِيَةٍ- لا تَسْمَعُ فيها لاغِيَةً: «چهره هاى شاداب (مؤمنان) در بهشتى است عالى كه در آن هيچ سخن بيهوده اى نمى شنوى» (غاشيه 10 و 11).(1)

علاوه بر اينها بهشتيان سرگرمى هاى شادى آفرين و جلسات انس و سرور و سخنان شيرين و

ص: 223

مزاحم هاى جالب دارند، چنانكه قرآن مى گويد: انَّ اصْحابَ الْجَنَّةِ الْيَوْمَ فى شُغُلٍ فَاكِهُونَ «بهشتيان در آن روز سرگرمى هاى مشغول كننده دارند، و خوشحال و خندان و مسرورند».

«شغل» (بر وزن شتر) به معناى هرگونه حادثه و حالتى است كه انسان را به خود مشغول مى دارد، ولى در اينجا به معناى حالات سرگرم كننده مسرت بخش است، قرينه «فاكهون» كه جمع «فاكه» به معناى انسان مسرور و خوشحال است، از ماده «فُكاهه» به معناى مزاح است و «فاكه» به گفته لسان العرب به انسان مزّاج و خوش مشرب و شيرين سخن گفته مى شود.

بديهى است ما نمى دانيم در آنجا چه سرگرمى هايى براى بهشتيان وجود دارد، زيرا ما همه چيز را در اين جهان با معيارهاى محدود و كوچك و كمرنگ خودمان مى نگريم، مسلماً نعمت هايى آنها را در آنجا به خود مشغول مى دارد كه حتى تصوّرش براى ما در اين جهان غير ممكن است.

به هر حال اين مشغوليت ها سبب مى شود كه ناراحتى هاى اين جهان، و هول آغاز محشر، يا از دست دادن بعضى از عزيزان را به فراموشى بسپارند، و اينكه بعضى از مفسّران اشتغالات بهشتيان را به هفت بخش يا ده بخش تقسيم كرده اند مسلماً به معيار تصورات آنها از سرگرمى هاى اين جهان است، وگرنه اوضاع در آن عالم طور ديگرى است.(1)

ص: 224

اشياء تزيين شده «مُحَبَّر» (بر وزن مشجّر) گفته مى شود، و به مركب «حِبر» مى گويند چون اثر جالبى از خود به يادگار مى گذارد، و به علماء «احبار» مى گويند چون آثار با ارزشى دارند، اين واژه به معناى سرور و نشاطى كه اثرش در چهره ظاهر باشد نيز اطلاق مى شود، و در اينجا همين معنا مراد است.(1)

اين مطلب با تعبير ديگرى در آيه 24 مطففين آمده است: تَعْرِفُ فى وُجُوهِهِمْ نَظْرَةَ النَّعيمِ «در چهره هاى آنها طراوت و نشاط نعمت را مشاهده مى كنى»!

«نَظْرَة» در اصل به معنى زيبايى است، و منظور از «نظرة النعيم» طراوت و شادابى خاصى است كه بر اثر وفور نعمت و زندگى مرفه به انسان دست مى دهد و حكايت از نشاط درونى مى كند، و چنان است كه «رنگ رخساره خبر مى دهد از سرّ درون».(2)

بعضى از مفسّران اين واژه را به معناى شادمان و خندان بودن تفسير كرده اند، همان گونه كه در آيه 39 عبس نيز آمده: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرةٌ ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ: «صورت هايى در آن روز گشاهده و نورانى و خندان و مسرور است».(3)

ولى آيات قبل از آن را به معناى نورانيت و زيبايى و درخشندگى كه با هيچ بيانى قابل توصيف نباشد تفسير كرده اند(4) و بالاخره بعضى هم آن را به معناى بشاشتى كه از احساس رضاى محبوب يعنى خداوند در چهره آنان نمايان مى گردد مى دانند.(5)

در تعبير ديگرى در آيه 8 غاشيه مى خوانيم: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ لِسَعْيِها راضِيَةٌ: «چهره هايى در آن روز شاداب و با طراوت است (زيرا) از سعى و تلاش خود خشنود است».

«ناعِمَةٌ» از ماده «نعمت» گرفته شده، و در اينجا به معناى غرق نعمت بودن است آن چنان كه آثارش از خوشحالى و سرور و شادابى و طراوت در چهره ظاهر شود، بعضى نيز گفته اند از «نعومت» به معناى نرمى و لطافت گرفته شده كه آن نيز نتيجه نعمت هاى گوناگون است.(6)

بديهى است اين طراوت و شادابى و صورت هاى نورانى به گفته بعضى از مفسّران همچون ماه شب چهارده مى درخشد تنها معلول نعمت هاى مادى نيست، چرا كه نعمت هاى مادى به تنهايى نمى تواند

ص: 225

چنين آثارى را به بار آورد، حتماً اين اثر نتيجه نشاط معنوى فوق العاده روحانى آنهاست كه در جسم آنان پرتوافكن مى گردد، ذيل آيه نيز شاهد و گواه اين معناست.

***

ص: 226

البتّه تفاوت نعمت هاى مادى و معنوى و لذّت هاى ناشى از اين دو را به طور اجمال مى توان دريافت، مثلًا مى دانيم لذّتى كه از ديدار يك محبوب صميمى و مهربان بعد از سال ها دورى و فراق به ما دست مى دهد، يا احساس لذّتى كه از درك يك مسأله پيچيده علمى كه سال ها به دنبال كشف آن بوده ايم براى ما حاصل مى شود، و از آن مهمتر جذبه روحانى نشاط انگيزى كه در حال يك عبادت خالص و مناجاتى توأم با حضور قلب و عشق داغ به ما دست مى دهد هرگز با لذّت طعام و شراب و خورد و خوراك و ساير لذّات مادى قابل مقايسه نيست.

در حديثى از «ابو سعيد خدرى» از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم: «خداوند بهشتيان را مخاطب ساخته مى گويد: آيا با اين نعمت هايى كه به شما دادم راضى شديد؟ عرضه مى دارند چرا خشنود نباشيم در حالى كه عطايأيى به ما بخشيدى كه به احدى از خلقت نداده اى؟! مى فرمايد: آيا چيزى كه از همه اينها برتر است به شما بدهم؟ عرضه مى دارند: پروردگارا چه از اين بهتر؟، مى فرمايد: رضوان و خشنودى خودم را به شما بخشيدم، و هرگز بعد از اين بر شما خشم نخواهم داشت».(1)

همين معنا از امام على بن الحسين عليه السلام با تعبيرات ديگرى نقل شده است و در آخر آن مى خوانيم:

فَيَقُولُ تَبارَكَ وَ تَعالَى: رِضاىَ عَنْكُمْ وَ مَحَبَّتى لَكُمْ خَيْرٌ وَ اعْظَمُ مِمّا انْتُمْ فيهِ!: «خشنودى من از شما و محبتم نسبت به شما بهتر و برتر است از آن نعمت هايى كه در آن هستيد، آنها نيز همگى اين حقيقت را تصديق مى كنند».(2)

«رضوان» معناى مصدرى دارد به معناى راضى شدن و خشنود گشتن است، و چون به صورت نكره آمده در اينجا دلالت بر عظمت مى كند، يعنى خشنودى عظيم پروردگار از همه چيز بالاتر است.

گاه نيز گفته شده كه نكره بودن در اينجا به معناى قلّت و كمى است، يعنى مختصرى از رضاى خدا از تمام مواهب مادى بهشت بالاتر است.

به هر حال هيچ كس نمى تواند آن جذبه روحانى و لذت مدام معنوى را كه به انسان به خاطر احساس رضاى خداوند دست مى دهد توصيف كند، آرى حتى گوشه اى از اين لذت روحانى از تمام نعمت هاى بهشتى و مواهب بسيار عظيم و جالب آن برتر و بالاتر است.

جالب اينكه در آيه 119 مائده بعد از ذكر نعمت هاى مادى بهشت به مسأله رضا و خشنودى به

ص: 227

صورت طرفينى خلق و خالق اشاره كرده مى فرمايد: رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوزُ الْعَظيمُ «هم خداوند از آنها خشنود است و هم آنها از خدا خشنود خواهند بود، و اين است پيروزى بزرگ» و چه خوش باشد كه اين رضايت از هر دو سر باشد، آن قدر بر بندگان ببخشد كه غرق رضا شوند، و آنقدر نيز به آنها محبت كند كه رضايت كامل خود را به آنان اعلام دارد، كوتاه سخن اينكه پيروزى فراتر از اين نيست كه انسان احساس كند مولا و محبوب و معبودش از او راضى است، و نشانه اين رضا و خشنودى آن است كه هرچه از مواهب در تصور مى گنجد يا نمى گنجد به او عنايت فرموده است.

تعبير به راضِيَةً مَرْضيَّةً در آيه 28 سوره فجر كه توصيف است براى روح مطمئنه بندگان خالص خدا كه به جوار قرب محبوب راه مى يابند نيز اشاره به همين معناست، مى گويد: صاحب روح مطمئنه به سوى خدا باز مى گردد در حالى كه هم او از خشنود است، و هم خدا از او خشنود، و اينجاست كه فرمان فَادْخُلى فى عِبادى (در سلك بندگانم دراى) به صورت تاج كرامتى بر فرق او نهاده مى شود، چه افتخار بزرگى كه انسان مخاطب به خطاب عبادى (بنده خاص من) شود؟!

آرى اين است پاداش كسانى كه از مرحله نفس «امّاره» و «لوّامه» فراتر رفته و به عالم «نفسه مطمئنه» گام نهاده اند، هوس هاى سركش را رام كرده و شيطان را مهار زده، و بر مركب تقوى و پرهيزكارى سوار شده اند.

آيات مربوط به رضا و خشنودى خداوند در قيامت به عنوان يك موهبت عظيم معنوى منحصر به آنچه در بالا آمد نيست، همين معنا در آيات مشابه ديگرى نيز ديده مى شود كه حكايت از اهميت فوق العاده اين موضوع مى كند.(1)

***

ص: 228

قرآن روى اين موهبت معنوى نيز كراراً تكيه كرده است، در يكجا ضمن بر شمردن عذاب هاى دردناك كتمان كنندگان آيات الهى مى فرمايد: وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيْهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اليمٌ

«خداوند در قيامت با آنها سخن نمى گويد، و آنها را پاكيزه نمى كند، و براى آنها عذاب دردناكى است» (بقره 174).

و در جاى ديگر از اين فراتر رفته، و درباره همين گونه افراد و امثال آنها كه عهد و پيمان الهى را به بهاى كمى مى فروشند، مى فرمايد: وَ لا يُكَلِّمُهُمُ وَ لا يَنْظُرُ الَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيْهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اليمٌ

«خداوند در قيامت با آنان سخن نمى گويد، و به آنها مى نگرد، و پاكشان نمى سازد، و براى آنها عذاب دردناكى است» (آل عمران 77).

آرى آنها از لذت سخن گفتن با خدا و نگاه رحمت و لطف او محرومند، و به همين دليل پاك و پاكيزه نمى شوند، و از آنجا كه بهشت جاى پاكان است آنها در عذاب اليم جهنمند.

از اين دو آيه به خوبى استفاده مى شود كه اين مواهب فقط نصيب مؤمنان و بهشتيان خواهد شد، خدا با آنان از طريق لطف سخن مى گويد، يعنى همان مقامى را كه پيامبران الهى در اين جهان داشتند و از آن لذت مى بردند مؤمنان در آن جهان دارند، و چه لذتى از اين بالاتر؟ و علاوه بر سخن گفتن نظر لطف خاص خود را به آنها مى افكند، و چه موهبتى از اين عظيم تر؟ كه او با نگاهى آكنده از لطف به عاشق بى قرار و محبّ صادق خود نظر بيفكند.

بديهى است نه آن تكلم با زبان است، ونه اين نگاه با چشم كه خدا برتر از جسم و جسمانيات است.

گاه مى شود كه انسان نسبت به فرزند خود خشمگين است، و در اين هنگام نه با او سخن مى گويد، و نه به او نگاه مى كند، و اگر فرزند با معرفتى باشد اين بى اعتنايى پدر بزرگترين شكنجه روحى براى او است، اما به هنگام خشنودى از او روبه روى او مى نشيند، و به تمام قامت او مى نگرد و با لطف و محبت با او سخن مى گويد، و اين بزرگترين افتخار اوست.

البته اين در عالم ماده و جسم و صورت است همين مسأله در مقياسى بسيار بالاتر در عالم معنا، ميان مولاى حقيقى و بندگان حاكم است.

و بالاخره در سوره قيامت سخن از لذت نگاه به جمال بى مثال آن محبوب حقيقى به ميان آورده، مى فرمايد: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ الى رَبِّها ناظِرَةٌ: «چهره هايى در آن روز شاداب و مسرور است، و به

ص: 229

پروردگارش مى نگرد» (قيامت 22 و 23).

جالب اينكه مقدم شدن الى رَبِّها كه دليل بر حصر است نشان مى دهد كه آنها در آن روز تنها به ذات پاك او مى نگرند، و نه به غير او، كه اگر به غير او نيز نگاه كنند نگاهى است گذرا، و تازه در غير او نيز او را مى بينند، چرا كه هرچه در عالم است جلوه هاى ذات پاك اوست، و آثار لطف و رحمت او، و مشاهده اثر در حقيقت مشاهده مؤثر است.

اين احتمال نيز در تفسير آيه داده شده است كه جمله الى رَبِّها ناظِرَةٌ اشاره به انتظارى است كه مردم نسبت به لطف و رحمت خدا دارند چنانكه گاه مى گوييم فلانكس تنها به سوى تو نگاه مى كند، يعنى انتظار كرم از تو دارد، يا مى گوييم چشم اميدمان فقط به توست.

هيچ مانعى ندارد كه آيه مفهوم گسترده اى داشته باشد كه هر دو معنى را در بر بگيرد.

غالب مفسّران اهل سنت به اين آيه كه رسيده اند به استناد پاره اى از روايات ضعيف در زمينه مشاهده حسى خداوند در قيامت، روى اين مسأله تكيه كرده و گفته اند يكى از مواهب بهشتيان اين است كه در قيامت خدا را با همين چشم معمولى مى بينند، حتى بعضى گفته اند خدا به صورت نورى در آسمان ظاهر مى شود! و آنها بالاى سر خود نگاه مى كنند و نور خيره كننده خدا را با همين چشم تماشا مى كنند و لذت مى برند!

ما در جلد چهارم همين تفسير بحث مشروحى درباره باطل بودن اين گونه پندارهاى شرك آلود كه خدا را تا سر حد يك جسم كه داراى مكان و جهت است تنزل مى دهد و ضعيف بودن اين گونه احاديث مشروحاً بحث كرده ايم و نيازى به تكرار نمى بينيم ما اين اشتباه بزرگ را نتيجه دور ماندن از تعليمات اهل بيت عليهم السلام و فراموش كردن حديث متواتر ثقلين مى دانيم.(1)

آنچه مسلم است اين است كه هم آثار عظمت خداوند در آن روز بسيار آشكارتر از دنياست، و هم حجاب هاى ظلمانى اين جهان از قلوب مؤمنان كنار مى رود، به گونه اى كه در يك مشاهده قلبى و روحانى ذات پاكش را مى بينند، و گاه كه فيض شهود عميق ترى به آنها دست مى دهد چنان غرق جمال و ديدار او مى شوند كه همه نعمت هاى عظيم بهشت را به فراموشى مى سپارند.

اين بحث را با اشاره به آيه ديگرى كه مطلب بالا را با تعبير تازه اى بيان مى كند پايان مى دهيم

ص: 230

مى فرمايد: كَلّا انَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ «چنين نيست كه كافران مى پندارند، بلكه آنها در آن روز از پروردگارشان محجوبند» (مطففين 15).

چه مجازات دردناكى از اين بالاتر كه آنها حضور در بارگاه قرب پروردگار و لقاى روحانى او را از دست مى دهند.

مفهوم اين سخن آن است كه مؤمنان در آن روز در حجاب نيستند، آنها از مشاهده جمال حق بهره مندند، و از فيض لقاى آن محبوب بى نظير برخوردارند، و اگر آن حجاب عذاب اليمى بود براى كافران، اين ديدار برترين لذّت است براى مؤمنان.

ص: 231

نيست، بيانگر اين حقيقت است كه در هيچيك از اين دو بخش نيز محدوديتى نيست.

به تعبير ديگر: در آنجا خداوند آنچنان قدرتى به انسان مى بخشد كه اراده او سبب پيدايش هرگونه موهبتى است، به خلاف دنيا كه اراده انسان هميشه تابع وجود اسباب و فراهم بودن زمينه هاست، انسان هنگامى اراده گردش باغ و صحرا مى كند كه مناسب باشد و درختان سرسبز و خرم، هرگز اراده انسان بهار آفرين و طراوت بخش باغ و بستان نيست ولى در قيامت به محض اينكه چيزى را مى خواهد و طلب مى كند به فرمان پروردگار ايجاد مى شود و اين امتياز عجيبى است.(1)

بعضى از مفسّران كه تعصّب خاصى روى مسأله رؤيت خداوند دارند باز در اينجا به سراغ اين مسأله رفته اند كه اين آيه مسأله رؤيت را نيز شامل مى شود چه كسى است كه نخواهد خدا را ببيند؟!.(2)

ولى اشتباه بزرگ آنها اينجاست كه نمى خواهند اين واقعيت را بپذيرند كه مشاهده حسى درباره خداوند غير ممكن است، چرا كه جسم بودن و مكان و جهت داشتن از صفات ويژه مخلوقات است و اين درباره ذات پاك خداوند محال است و بهشتيان هرگز تقاضاى محال نمى كنند، اما مشاهده قلبى و باطنى هم در اين جهان ميسر است و هم در جهان ديگر.

جالب اينكه در تعبير ديگرى در اين زمينه در آيه 35 ق مى خوانيم: لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فيها وَ لَدَيْنا مَزيدٌ:

«هرچه بخواهند، در بهشت براى آنها هست و نزد ما اضافات ديگرى است»!

اين تعبير نشان مى دهد كه با تمام وسعتى كه جمله لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فيها دارد، و تمام آنچه را اراده كنند شامل مى شود، خداوند افزون بر آن نعمت ها و مواهبى كه هرگز به فكر هيچ انسانى نرسيده و نمى رسد، و به هيچ خاطرى خطور نكرده و نمى كند، براى آنها فراهم ساخته است، و الطاف بى دريغش را به گونه اى كه با هيچ بيانى قابل توصيف نيست شامل حال آنها مى كند!

از بعضى از روايات استفاده مى شود كه جمله وَلَدَيْنا مَزيدٌ اشاره به روزهاى جمعه بهشتيان است كه در آن روزها كرامات تازه، و عنايات ويژه اى، از سوى پروردگار نسبت به آنها مى شود، كه هفتاد بار از آنچه دارند برتر و بالاتر است (3) آيات ديگرى در قرآن نيز وجود دارد كه كم و بيش با آيات فوق هماهنگ است.(4)

ص: 232

***

ص: 233

مى شود سرد و خنك است! در حالى كه «اشك غم و اندوه» همواره داغ و سوزان است، و لذا عرب هنگامى كه مى خواست بگويد: فلان موضوع يا فلان حادثه شديداً مايه سرور و خوشحالى است، تعبير به «قرّة العين يا قرّة اعين» مى كرد و از آنجا كه اين تعبير در فارسى وجود ندارد معادل و شبيه آن را به كار مى بريم، و مى گوييم: «مايه روشنى چشم» است.

به هر حال بعضى از كلمات و آيات است كه هرچه فكر انسان با آن اوج مى گيرد و پرواز مى كند به گرد آن نمى رسد و هرچه آن را كاوش مى كند به مفاهيم بيشترى دست مى يابد، تا آنجا كه فكر باز مى ايستد و اعتراف مى كند كه به اعماق مفهوم آن نرسيده است، و آيه مورد بحث كه اشاره سربسته و بسيار پرمعنايى به مواهب عظيم و معنوى و روحانى بهشتيان است به راستى اين گونه است، چرا كه مفهوم آيه اين است هيچكس حتى پيامبران مرسل، و فرشتگان مقرب الهى، نيز نمى توانند به اين حقيقت پى برند كه خداوند براى بندگان خاصش نهفته است؟!

مسلماً آنها درجاتى از قرب ذات پاك او، و مراحلى از وصال ديدار او، و مراتبى از عنايات و الطاف او مى رسند كه تا كس بدان نرسد نمى توان آن را درك كند!

و چه زيبا گفته است آن شاعر:

روزى كه روم همره جانان به چمن نه لاله وكل بينم و نه سرو وسمن

رازى كه ميان من و او گفته شودمن دانم، واو داند، واو داند و من!

***

ص: 234

آيات متعددى در قرآن مجيد در اين زمينه ديده مى شود كه همواره اين حقيقت را يادآور مى شود، و به انسان ها بشارت مى دهد كه بدانيد و آگاه باشيد كه اين الطاف بيكران الهى جاودانى و هميشگى است، شاد بمانيد و شاد زندگى كنيد، و از آن بهره گيرى نماييد.

در آيه 35 سوره رعد مى خوانيم اكُلُها دائمٌ وَ ظِلُّها: «ميوه هاى آن هميشگى و سايه هايش جاودانى است».

ولى از آنجا كه اين بحث با مسأله خلود رابطه نزديكى دارد ما آن را جداگانه در فصل ديگرى مورد بررسى قرار خواهيم داد.

ص: 235

ص: 236

3- و فرشتگان از هر درى بر آنان وارد مى گردند- (و به آنها مى گويند) سلام بر شما بخاطر صبر و استقامتتان.

تفسير و جمع بندى

ص: 237

حال انتظار فرشتگان و خازنان بهشت بر كنار درها نيز متناسب با آيه اوّل است.

***

بالاخره در سوّمين و آخرين آيه، سخن از ورود فرشتگان از درهاى مختلف بهشت است، و اين بعد از استقرار بهشتيان در بهشت مى باشد، مى فرمايد: «فرشتگان از هر درى بر آنها وارد مى شوند، و به آنها مى گويند: درود بر شما! به خاطر صبر و استقامتتان» وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ

آيا معناى اين سخن آن نيست كه تمام اعمال صالح كه در حقيقت درهاى بهشتند در صبر و استقامت خلاصه مى شوند؟ (دقت كنيد).

ص: 238

در به اندازه چهل سال راه است»!.(1)

اين در حالى است كه از بعضى ديگر از احاديث استفاده مى شود كه عدد درهاى بهشت هفتاد و يك در است، اين مضمون در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل شده.(2)

ممكن است همه اين اعداد اشاره به عددهاى تكثيرى باشد كه كثرت فوق العاده درها را نشان مى دهد، منتها در يكجا در مقايسه با درهاى جهنم هشت در شمرده شده، تا نشان داده شود كه اسباب وصول به سعادت از اسباب بدبختى بيشتر است، و در جاى ديگر اشاره به كثرت اقوامى شده كه هر كدام از طريقى به اين كانون رحمت الهى راه مى يابند.

از تعبيرات مختلف اين روايات به خوبى استفاده مى شود كه اين درها هماهنگ است با اعمالى كه نيكان و پاكان انجام مى دهند، مثلًا در حديثى از امام صادق عليه السلام از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم: لِلْجَنَّةِ بابٌ يُقالُ بابُ الْمُجاهِدينَ، يَمْضُونَ الَيْهِ فَاذا هُوَ مَفْتُوحٌ وَ هُمْ مُتَقَلِّدُونَ بِسُيُوفِهِمْ ... وَ الْمَلائِكَةُ تُرَحِّبُ بِهِمْ «براى بهشت درى است كه به آن، در مجاهدان گفته مى شود، هنگامى كه به سوى آن مى روند آن در گشوده مى شود، در حالى كه آنها شمشيرهايشان را بر كمر دارند و فرشتگان به آنها خوشامد مى گويند»!.(3)

همين معنا به شكل ديگرى در نهج البلاغه آمده است: انَّ الْجِهادَ بابٌ مِنْ ابْوابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخاصَّةِ اوْلِيائهِ: «جهاد درى از درهاى بهشت است كه خدا آن را به روى بندگان خاصش گشوده».(4)

باز در حديث ديگرى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم آمده است: انَّ لِلْجَنَّةِ باباً يُدْعى الرَيّانُ لا يَدْخُلُهُ الَّا الصّائُمونَ: «بهشت درى دارد كه سيراب (يا سيراب كننده) ناميده مى شود، و از آن در فقط روزه داران وارد مى شوند».(5)

و نيز از همان حضرت آمده است: انَّ لِلْجَنَّةِ بابٌ يُقالُ لَهُ بابُ الْمَعْرُوفِ لا يَدْخُلُهُ الّا اهْلُ الْمَعْرُوفِ: «بهشت درى دارد به نام در نيكو كارى كه جز نيكوكاران از آن وارد نمى شوند.(6)

همچنين در احاديث ديگر اشاره به «بابُ الصَّبْرِ»، «بابُ الشُّكْرِ»، «بابُ الْبَلاءِ» نيز شده، حتى آمده

ص: 239

است كه درهاى بهشت در سايه شمشيرهاست! ا «انَّ ابْوابُ الْجَنَّةِ تَحْتَ ظِلالِ السُّيُوفِ»(1) (اشاره به مسأله جهاد).

قابل توجه اينكه از بعضى از احاديث استفاده مى شود كه درهاى بهشت مردان بزرگ الهى هستند! چنانكه در كافى از امام كاظم عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: ان عَليّاً بابٌ مِنْ ابْوابِ الْجَنَّةِ: «على عليه السلام درى از درهاى بهشت است»(2) اشاره به اينكه هركس خلق و خو و ايمان و عمل خويش را از آن بزرگوار بگيرد، و در مسير او گام نهد وارد بهشت خواهد شد.

با توجه به آنچه گفته شد معنا و مفهوم درهاى بهشتى و چگونگى آنها به خوبى روشن مى شود.

***

ص: 240

است اهميت اين اصول سه گانه در دين اسلام روشن و آشكار مى شود.

در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: عَلى بابِ الْجَنَّةِ مَكْتُوبٌ: الصَّدَقَةُ بِعَشَرَةٍ وَ الْقَرْضُ بِثَمانِيَةَ عَشْرٍ: «بر در بهشت نوشته شده است بخشش در راه خدا ده برابر پاداش دارد، و وام دادن هيجده برابر».(1)

و اين خود مى رساند كه يك اصل اساسى براى ورود در بهشت همان توجه به مشكلات مالى نيازمندان و محرومان جامعه و كمك به آنهاست.

و بالاخره در حديث مفصل ديگرى كه شرح ماجراى معراج و مشاهده بهشت و دوزخ در آن سفر آسمانى آمده است مى خوانيم: پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: بهشت هشت در داشت و بر هر درى چهار كلمه نوشته شده بود كه از تمام دنيا و آنچه در دنياست براى كسى كه بداند و عمل كند بهتر است، و سپس كلمات چهارگانه هر يك از اين درها را بيان مى كند، با اين قيد كه بر سر هر در قبل از ذكر اين چهار كلمه جمله «لا الهَ الّا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِيٌّ وَلِيٌّ اللَّهِ» آمده است.

بر در اوّل نوشته شده ... اسباب زندگى صحيح، قناعت، حقشناسى، ترك كينه توزى، و همنشينى با اهل خير است.

روى در دوّم نوشته شده ... اسباب سرور آخرت چهار چيز است: دست كشيدن بر سر يتيمان، محبت نسبت به مستمندان و بيوه زنان، كوشش در حوائج، مؤمنان، و تفقد از فقرا و مساكين.

روى در سوّم نوشته شده ... اسباب سلامت در دنيا چهار چيز است: كم گفتن، كم خوابيدن، كم راه رفتن، و كم خوردن.

روى در چهارم نوشته شده ... كسى كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد بايد ميهمان را احترام، و همسايگان را گرامى، و پدر و مادر را محترم شمرد، و سخن نيك بگويد يا خاموش شود.

روى در پنجم نوشته شده ... هركس مى خواهد به او ستم نشود ستم نكند، هركس مى خواهد به او دشنام ندهند دشنام نگويد، هركس مى خواهد خوار نگردد ديگران را خوار نكند، و هركس مى خواهد در دنيا و آخرت به دستگيره محكمى چنگ زند بگويد: لا الهَ الَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللَّه

و روى در ششم نوشته شده ... هركس مى خواهد قبر او گشاده باشد بناى مسجد كند، و هركس مى خواهد بدنش طعمه حشرات زير زمين نشود در مسجد بسيار بماند، و هركس مى خواهد جسدش سالم بماند و پوسيده نشود مساجد را نظافت كند، و هركس مى خواهد جايگاه خويش را در بهشت ببيند

ص: 241

مساجد را فرش كند.

و بر در هفتم نوشته شده .... نورانيت قلب در چهار چيز است: عيادت بيماران، تشييع جنازه، خريد كفن، و اداء ديون.

و بالاخره بر در هشتم نوشته شده ... هركس مى خواهد از اين درها وارد بهشت گردد به چهار چيز چنگ زند: سخاوت، حسن خلق، صدقه، و ترك آزار بندگان خدا.(1)

ابعاد تربيتى و انسانى اين حديث بسيار گسترده و روشن است، و نشان مى دهد ورود در كانون رحمت الهى و بهشت جاودان در گرو چه اعمال و صفاتى است؟

ص: 242

ص: 243

تفسير و جمع بندى

ص: 244

آنچه در كلمات اين گروه از مفسّران آمده در واقع بيان مصداقى از اين مفهوم گسترده است.

***

در دوّمين آيه همين مسأله با تعبيرات ديگرى دنبال شده است، در آنجا سخن از «سبقت جستن» بود، و در اينجا «سرعت گرفتن» در آنجا مى فرمود: وسعت بهشت مانند وسعت آسمان و زمين است، و در اينجا واژه معادل «مانند» حذف شده، و «آسمان» تبديل به «آسمان ها» گرديده است، در آنجا مى فرمايد:

«آماده براى پرهيزكاران است» وَ سارِعُوا الى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها السَّماواتُ وَ الارَضُ اعِدَّتْ لِلْمُتَّقينَ

ناگفته پيداست كه «سبقت گرفتن» از «سرعت در كار» جدا نيست و «پرهيزكاران» كسانى هستند كه «ايمان واقعى به خدا و رسولانش دارند» چرا كه «تقوى» بازتاب «ايمان» راسخ است و «سماء» نيز معناى جنس دارد كه همه آسمان ها را شامل مى شود، پس هر دو آيه در واقع يك حقيقت را دنبال مى كند.

در اينجا سؤالى براى بسيارى از مفسّران مطرح شده كه اگر وسعت بهشت به اندازه تمام وسعت آسمان ها و زمين است پس براى دوزخ جايى باقى نمى ماند؛

پاسخ اين سؤال را مى توان چنين بيان كرد كه در آن روز جهان به مراتب گسترده تر از امروز است چرا كه عالمى است برتر و كامل تر، و بهشت آن روز به اندازه پهنه آسمان ها و زمين امروز است، و دوزخ جداى از آن است، چرا كه آن عالم از يكجا از هر جهت وسيع تر است.

پاسخ ديگرى در اينجا نيز وجود دارد كه خلاصه اش چنين است در اين جهان نور و ظلمت نعمت و نقمت با هم متزاحمند و طبعاً در يكجا جمع نمى شوند، ولى در آنجا مزاحمتى در ميان اين امور نيست، ممكن است هر دو تمام جهان را فرا گرفته باشند اما چون دو مرحله از وجود و هستى هستند مزاحم يكديگر نمى باشند!.

مثال ساده اى براى نزديك ساختن اين معنا به ذهن مى توان بيان كرد، و آن اينكه: ممكن است صداى دلنواز و بسيار مليح و زيبايى، از يك فرستنده راديويى با موج مخصوصى در سراسر جهان پخش گردد، و در همان حال صداى بسيار گوش خراش توأم با آهنگ وحشتناكى از فرستنده ديگر برخيزد، اين دو موج ممكن است سراسر كره زمين را فرا گرفته باشند، در عين حال براى افرادى عادى قابل درك نيستند،

ص: 245

آنهايى كه گيرنده راديوى خود را با موج اوّل تطبيق كرده از آن نغمه دلنواز غرق لذّت مى شوند، و آنها كه با دوّمى تطبيق كرده اند در عذاب و ناراحتى خواهند بود، گروه اوّل گويى در بهشتند و گروه دوّم در دوزخ! شرح اين سخن را به خواست خدا به زودى خواهيم داد.

***

در سوّمين و آخرين آيه، تعبير سربسته و پرمعنايى در مورد عظمت بهشت آمده است، روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم كرده مى فرمايد: «هنگامى كه آنجا را مى نگرى نعمت ها و ملك عظيمى را مى نگرى: وَ اذا رَأَيْتَ ثُمَّ رَأَيْتَ نَعيماً وَ مُلْكاً كَبيراً.(1)

در تفسير ملك كبير، مطالب بسيارى گفته شده است، اين تفسيرها در دو محور عمدتاً قرار گرفته:

جمعى «ملك كبير» را اشاره به وسعت و عظمت بهشت و خانه ها و قصرها و باغ هاى بهشتيان مى دانند، از جمله اينكه در تفسيرى آمده: پائين ترين افراد بهشتى قلمرو ملكش به اندازه اى است كه وقتى نگاه مى كند فاصله هزار سال راه را مى بيند و در بعضى از روايات دو هزار سال آمده است!.(2)

و گروهى آن را اشاره به عظمت معنوى بهشت و مقامات عالى بهشتيان مى دانند از جمله اينكه:

فرشتگان بدون اجازه بر آنها وارد نمى شوند، و هميشه به آنها سلام و تحيّت مى گويند، يا اينكه فناء و زوال و نيستى در آنجا راه ندارد، و يا اينكه هريك از آنها هفتاد دربان دارد!.(3)

بعضى «ملك» را به معناى «مالكيت» تفسير كرده اند، و بعضى نيز به معناى «حاكميّت».

بعضى نيز «ملك كبير» را به معناى «قرب الى اللَّه و شهود معنوى جلال و جمال او» دانسته اند (جمع ميان همه اين معانى نيز ممكن است، زيرا تضادى در ميان آنها نيست).

آنچه از مجموع اين آيات به دست مى آيد اين است كه همان گونه كه نعمت هاى بهشتى از نظر اهميّت و گستردگى و تنوّع، هرگز به وصف نمى آيد، عظمت و وسعت آن نيز چنين است، و هرچه در اين زمينه سخن گفته شود باز از ترسيم و توصيف آن عاجز است.

ص: 246

ص: 247

7- انَّ الابْرارَ لَفي نَعيمٍ- وَ انَّ الفُجَّارَ لَفي جَحيمٍ- يَصْلَوْنَها يَوْمَ الدّينِ- وَ ما هُمْ عَنْها بِغائبينَ (انفطار 13 تا 16).

8- كَلا لَوْ يَعْلَمُونَ عِلْمَ اليَقينِ- لَتَرَوُنَّ الجَحيمَ- ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَيْنَ اليَقينِ (تكاثر 5 تا 7).

ترجمه:

1- ... و بهشتى كه وسعت آن آسمان ها و زمين است، و براى پرهيزگاران آماده شده!.

2- ... و بهشتى كه پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمين است و آماده شده براى كسانى كه به خدا و رسولانش ايمان آورده اند.

3- از آتشى بترسيد كه هيزم آن بدن هاى مردم (گنهكار) و سنگ ها، است كه براى كافران مهيا شده است.

4- و از آتشى بپرهيزيد كه براى كافران آماده شده است.

5- و بار ديگر (پيامبر) او را مشاهده كرد، نزد سدرة المنتهى كه جنة المأوى در آنجا است!.

6- آنها با عجله از تو تقاضاى عذاب مى كنند در حالى كه جهنم به كافران احاطه دارد!.

7- مُسلماً نيكان در نعمت فراوانى هستند، و بدكاران در دوزخند، روز جزا وارد آن مى شوند و مى سوزند و هيچگاه از آن غائب و دور نيستند!.

8- چنان نيست كه شما خيال مى كنيد، اگر شما علم اليقين داشتيد قطعاً جهنم را مشاهده مى كرديد!.

سپس آن را به عين اليقين مشاهده خواهيد كرد.

تفسير و جمع بندى

ص: 248

ص: 249

پنجمين آيه سخن از داستان معراج پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مى گويد: «بار ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم او را مشاهده كرد، نزد سدرة المنتهى (درختى است پر برگ و پر سايه در اوج آسمان ها) همان كه جنة المأوى و بهشت برين نزد آن است» وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً اخْرى عِنْدَ سِدْرَةِ المُنْتَهى عِنْدَها جَنَّةُ المَأْوَى

در اينكه آيا جَنَّةُ المَأوَى به معناى بهشت برزخى است يا بهشت جاويدان؟ در ميان مفسّران گفتگو است، ممكن است تعبير به مَأْوَى بهشت جاويدان را تداعى كند، هرچند بودن اين بهشت در بخشى از آسمان ها تداعى معناى بهشت برزخى را مى كند زيرا بهشت جاويدان به وسعت تمام زمين و آسمان ها است.

بنابراين استدلال به آيه فوق براى مخلوق بودن بهشت تنها مطابق تفسير اوّل صحيح است، جمعى از مفسّران اين تفسير را ترجيح داده اند از جمله «طبرسى» در «مجمع البيان» و علّامه «طباطبايى» در «الميزان».

***

در آيه بعد سخن از احاطه دوزخ به كافران است در برابر اصرار لجاجت آميزى كه داشتند قرآن مى فرمايد: «آنها با عجله از تو تقاضاى عذاب مى كنند، در حالى كه (هم اكنون) جهنم به كافران احاطه دارد»! يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالعَذابِ وَ انَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالكَافِرينَ

آنها نه تنها جهنم دنيا را بر اثر شرك و آلودگى به گناه و عصيان و ظلم و ستم براى خود فراهم كرده اند، بلكه جهنم آخرت نيز هم اكنون آنها را احاطه نموده است، مخصوصاً با توجه به اينكه در آغاز آيه سخن از عجله كفار به ميان آمده، مناسب اين است كه گفته شود چرا عجله مى كنيد شما هم اكنون در دوزخيد! منتها حجاب هاى اين جهان شما را از تأثير مستقيم آن بر كنار داشته، ولى در قيامت اين حجاب ها كنار مى رود و احاطه جهنم را با چشم خود مى بينيد.(1)

اين احتمال در تفسير آيه نيز گفته شده كه آيه ناظر به قيامت است و آيه بعد از آن كه مى گويد يَوْمَ يَغْشاهُمُ العَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ به منزله قيد براى احاطه دوزخ است.

ص: 250

به تعبير ديگر اين تعبير اشاره به آينده حتمى است، زيرا همان گونه كه گفتيم در ادبيات عرب آينده حتمى (مضارع متحقق الوقوع) را به صورت حال، و گاه به صورت ماضى بيان مى كنند.

ولى از آيات سوره انفطار مى توان براى تفسير اول كمك گرفت آنجا كه مى فرمايد: انَّ الابْرارَ لَفي نَعيم- وَ انَّ الفُجَّارَ لَفي جَحيمٍ- يَصْلَوْنَها يَوْمَ الدِّينَ- وَ ما هُمْ عَنْها بِغائبينَ

«مسلماً نيكان در نعمت هاى (بهشتى) هستند- و بدكاران در دوزخند- روز جزا با آن مى سوزند- و هرگز از آن غائب و دور نيستند»!.

اين تعبير نشان مى دهد كه «صَلْي» (به معناى سوختن با آتش) در قيامت است، ولى هم اكنون دوزخ فاجران را در بر گرفته، هرچند حجاب ها مانع سوختن آنها در دنياست، مخصوصاً جمله «وَماهم عنها بغائبين» تأكيد مجددى است بر اين معنا (دقت كنيد).

***

در آخرين آيه منكران قيامت را مخاطب ساخته مى فرمايد: اين چنين نيست كه شما مى پنداريد، اگر علم اليقين داشتيد قطعاً دوزخ را مى ديديد كَلا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ اليَقينِ لَتَرَوُنَّ الجَحيمَ

بعد مى افزايد: سپس (در قيامت) آن را به عين اليقين مشاهده خواهيد كرد ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَيْنَ اليَقينِ

اگر آيه را به همين صورت كه ظاهر آن است معنا كنيم (و به اصطلاح «لو» براى شرط و جزاى آن لَتَرَوُنَّ الجَحِيمَ باشد) مفهومش اين خواهد بود كه صاحبان «علم اليقين» در همين جهان دوزخ را مشاهده مى كنند، و لازمه اين سخن آن است كه دوزخ هم اكنون وجود داشته باشد.

مفسّران در تفسير اين آيات طوفانى به پاكرده و هريك راهى را برگزيده اند، گويا غالباً نتوانسته اند اين معنا را هضم كنند كه اين آيات ممكن است اشاره به شهود دوزخ در دنيا، و سپس مشاهده آن در آخرت باشد.

از يك سو مى بينند آيه را نمى توان تماماً ناظر به آخرت دانست، چرا كه همه كافران و مجرمان در قيامت دوزخ را مى بينند، اين نياز به شرطى ندارد، و لذا گروهى معتقدند كه جزاء شرط در اينجا محذوف است، بلكه فخر رازى ادعاى اتفاق مفسّران را بر اين مطلب دارد.(1)

ص: 251

ولى مسلماً اين سخن مبالغه است، چنين نيست كه اتفاق نظرى در اين مسأله باشد، ولى به هر حال مفهوم آيه را گروهى از مفسّران چنين مى دانند: لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ اليَقينِ لَما الْهاكُمْ التَّكاثُرُ اگر شما علم اليقين داشتيد تفاخر و مباهات بر يكديگر شما را به خود مشغول نمى داشت و از خدا و قيامت غافل نمى كرد.(1)

بعضى ديگر كه محذوف دانستن جزاء را نادرست ديده اند مشاهده و رؤيت را مشاهده علمى و قلبى دانسته اند، بنابراين تفسير معناى آيه چنين مى شود اگر شما علم اليقين داشتيد به دوزخ ايمان پيدا مى كرديد.

روشن است كه هم تفسير اوّل و هم تفسير دوّم مخالف ظاهر اين آيات است، چرا كه هم محذوف بودن جزاء بر خلاف قاعده است و هم تفسير رؤيت به معناى علم.(2)

بنابراين اگر آيه را صاف و بدون تقدير و حذف معنا كنيم، و هم الفاظ آن را طبق معناى حقيقى تفسير نماييم نتيجه همان تفسير مى شود كه در بالا به آن اشاره كرديم و بعضى از مفسّران لااقل به عنوان يك احتمال اين تفسير را پذيرفته اند.

در روايات اسلامى نيز تعبيرات روشنى ديده مى شود كه با مفهوم اين تفسير هماهنگ است، از جمله داستان معروف جوان با ايمانى است كه در كتاب كافى در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود:

روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نماز صبح را با مردم خواند ناگهان نظرش به جوانى خواب آلود در مسجد افتاد، رنگ از چهره اش پريده، لاغر اندام و نحيف به نظر مى رسيد، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نامش را برد و فرمود: حالت چگونه است اى جوان! عرض كرد: صبح كردم اى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در حالى كه داراى نيروى يقينم! پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم (از اين سخن در شگفتى فرو رفت و) فرمود: يقين نشانه اى دارد، نشانه يقين تو چيست؟

عرض كرد: اى رسول خدا! يقين من همان چيزى است كه مرا در اندوه عميق فرو برده، شب ها به عبادت مشغول داشته، و روزها به روزه، و به كلى نسبت به دنيا و آنچه در دنياست بى اعتنا ساخته است، گويى عرش پروردگارم را مى بينم كه براى حساب برپا شده، و خلايق محشور شده اند، و من در ميان آنها هستم، گويى بهشت را مى بينم كه اهلش در آن متنعمند، و بر تخت ها تكيه زده اند، گويى اهل جهنم را مى بينم كه

ص: 252

در آتش سوزانش فرياد مى كشند!، گويى الأن صداى آتش افروخته دوزخ را مى شنوم كه در گوش هاى من دور مى زند!، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به اصحابش فرمود، هذا عَبْدٌ نَوَّرَ اللَّه قَلْبَهُ بِالايمانِ: «اين بنده اى است كه خدا دلش را به نور ايمان روشن ساخته است»!. سپس به او فرمود: الْزَمْ ما انْتَ عَلَيهِ: «بر اين حال و برنامه اى كه هستى بوده باش و از دست مده» جوان عرض كرد: ادْعُ اللَّه لي يا رَسُولَ اللَّه انْ ارْزَقَ الشَّهادَةَ مَعَكَ: «اى رسول خدا براى من دعا كن كه شهادت را در جهاد همراه تو نصيبم كند»! پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در حقّ او دعا كرد، چيزى نگذشت كه همراه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به يكى از غزوات رفت و بعد از نه نفر از مسلمانان شهيد شد، و به آرزوى خود رسيد».(1)

جمله كَأَنِّي الانأَ اسْمَعُ زَفيرَ النَّارِ يَدُورُ في مَسامِعي «گويى الان مى شنوم صداى آتش را كه در گوشه هاى من دور مى زند» دليل بر اين است كه هم اكنون دوزخ وجود دارد، و او از طريق ايمان آميخته با شهود آن را به چشم خود مى بيند.

***

از مجموع آنچه در آيات بالا آمده است استفاده مى شود كه بهشت و دوزخ هم اكنون آفريده شده اند و موجودند، و اگر در دلالت بعضى از اين آيات ترديد شود لااقل نمى توان در دلالت مجموع ترديد كرد، به خصوص آياتى كه تعبير به «اعِّدَتْ» (آماده شده است) دارد.

***

ص: 253

«همه چيز جز ذات پاك او فانى مى شود» (قصص 88) استدلال كرده اند، كه اگر آنها الان موجود باشند بايد در پايان اين جهان فانى شوند، و در اين صورت اين با آيه ديگر قرآن كه مى گويد اكُلُها دائِمٌ «ميوه هاى بهشت هميشگى است» (رعد 35) منافات دارد (دقت كنيد).

مرحوم علّامه حلّى در پاسخ اين استدلال مى گويد: «هلاك و فنا» كه در آيه آمده است به معناى خارج شدن از قابليت استفاده است و مسلم است هنگامى كه انسان ها و عموم مكلفين فانى شوند بهشت بلا استفاده خواهد بود.

پاسخ ديگرى كه مى توان به اين سؤال داد اين است كه بهشت و دوزخ در ظاهر اين جهان نيستند، بلكه در باطن اين عالمند و فنا و هلاكت مربوط به ظواهر اين جهان است (توضيح بيشتر در اين زمينه به زودى خواهد آمد).

بعضى نيز گفته اند آيه كُلُّ شَى ءٍ هالِكُ الا وَجْهَهُ» مى گويد ذات خداوند و آنچه بدون علل مادى و با عنايت او خلق شود جاودانى است، و كلمه «وَجْه اللَّه» همه آنها از جمله بهشت و دوزخ را شامل مى شود، آنچه فانى و هلاك مى شود اين جهان ماده است كه به وساطت علل مادى ايجاد شده (دقت كنيد).

***

ص: 254

آفرينش بهشت و دوزخ را انكار كند پيامبر را تكذيب كرده، و ما را نيز تكذيب نموده است ...».(1)

در بسيارى از روايات مربوط به معراج پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به مسأله بهشت و دوزخ و وجود فعلى آنها اشاره شده، و اينها در حقيقت تأكيدى است بر آنچه در آيات فوق خوانديم كه قرآن در سوره نجم در جريان معراج پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نيز اشاره كرده است.

در تفسير علي بن ابراهيم در شرح آيه وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى چنين آمده است: وَ امَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ انْكَرَ خَلْقَ الجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَولُهُ عِنْدَها جَنَّةُ المَأْوَى، ايْ عِنْدَ سِدْرَةِ المُنْتَهىَّ فسِدْرَةُ المُنْتَهى في السَّماءِ السَّابِعَةِ وَ جَنَّةُ المَأْوَى عِنْدَها: «پاسخ كسانى كه آفرينش بهشت و دوزخ را انكار مى كنند، آيه عِنْدَها جَنَّةُ المَأْوَى» است يعنى در نزد سدرة المنتهى كه در آسمان هفتم است، بهشت جاويدان قرار دارد».(2)

روايات متعددى كه در منابع شيعه و اهل سنّت درباره تولّد بانوى اسلام فاطمه زهرا عليها السلام آمده نيز گواه بر اين معناست كه مى گويد: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در شب معراج وارد بهشت شد و از ميوه درختان بهشتى تناول فرمود، و از همان ميوه، نطفه زهرا عليها السلام منعقد شد، و لذا پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم او را بوسيد و مى گفت «از او بوى بهشت مى شنوم».(3)

در تفسير آيه 37 سوره آل عمران ... كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا المِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً ...: «هر زمان زكريا وارد محراب مريم (س) مى شد غذاى مخصوصى در آنجا مى يافت» (و هنگامى كه سؤال مى كرد از كجا آورده اى مى گفت: از سوى خداست) در بسيارى از منابع اسلام اعم از شيعه و اهل سنت آمده است كه اين غذاى ميوه هاى بهشتى بود كه در غير فصل خداوند در اختيار مريم مى گذاشت.(4)

درباره بانوى اسلام فاطمه زهرا عليها السلام نيز در روايات اسلامى مى خوانيم كه خداوند مائده بهشتى بر آن

ص: 255

حضرت نازل كرد و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و علي عليه السلام و جمعى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و همسايگان از آن خوردند و پيامبر آن را تشبيه به جريان مريم كرده فرمود: الحَمْدُ للَّه الذَّي جَعَلَكِ شَبِيهَةً بِسَيَّدَةِ نِساءِ بَني اسْرائِيلَ: «شكر مى كنم خدايى را كه تو را شبيه مريم بانوى زنان بنى اسرائيل قرار داد».(1)

ممكن است گفته شود اينها مربوط به بهشت برزخى است همان بهشتى كه ارواح شهدا نيز بعد از شهادت و قبل از قيامت در آن جاى دارند، ولى پاسخ اين سخن اين است كه بهشت برزخى مادى نيست بلكه بلكه جنبه مثالى دارد و ارواح در قالب هاى مثالى در آن بهشت متنعمند و مسلماً چنين بهشتى كه جنبه مادى عنصرى ندارد، ميوه هايى همچون ميوه هاى اين جهان كه قابل استفاده بر اين جسم مادى باشد در آن نخواهد بود، بلكه از جهاتى شبيه به صحنه هايى است كه انسان در خواب مى بيند و لذّاتى كه از آن بهره مند مى گردد.

اضافه بر اينها در روايات متعددى مى خوانيم كه بهشت هم اكنون در حال شكل گرفتن و گسترش به وسيله اعمال انسان هاست و پاره اى از اعمال سبب غرس درختان تازه اى در بهشت مى شود، اين گونه اخبار تنها در صورتى مفهوم است كه بهشت هم اكنون موجود باشد از جمله به چند خبر آموزنده زير توجه كنيد.

1- در حديثى از ابو ايوب انصارى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه در شب معراج ابراهيم خليل عليه السلام بر من عبور كرد و گفت: مُرْ امّتَكَ انْ يَكْثُروا مِنْ غَرْسِ الجَنَّةِ، فَانَّ ارْضَها واسِعَةٌ، وَ تُرْبَتَها طيِّبَةٌ! قُلْتُ: وَ ما غَرْسُ الجَنَّةِ؟ قالَ: لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الا بِاللَّه: «به امتت دستور ده در بهشت زياد درختكارى كنند، چرا كه زمينش گسترده و خاكش پاك و حاصلخيز است! گفتم: درختكارى بهشت چيست؟ گفت: ذكر لا حول و لا قوة الا باللَّه است».(2)

2- در حديث ديگرى از پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است: مَنْ قالَ لا الهُ الا اللَّه غُرِسَتْ لَهُ شَجَرَةٌ في الجَنَّةِ: «كسى كه لا اله الا اللَّه بگويد درختى در بهشت براى او غرس مى شود».(3)

3- در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام از اباء گراميش از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چنين آمده است: مَنْ

ص: 256

قالَ سُبْحانَ اللَّه غَرَسَ اللَّه لَهُ بها شَجَرَةً في الجَنَّةِ، وَ مَنْ قالَ الحَمْدُ للَّه غَرَسَ لَهُ بِها شَجرَةً في الجَنَّةِ، وَ مَنْ قالَ لا الهَ الّا اللَّه غَرَسَ لَهُ بِها شَجرَةً في الجَنَّةِ، وَ مَنْ قالَ اللَّه اكْبَرُ غَرَسَ اللَّه لَهُ بِها شَجَرَةً في الجَنَّةِ: «كسى كه سبحان اللَّه بگويد خداوند درختى در بهشت براى او مى نشاند و كسى كه الحمد للَّه بگويد خداوند درختى در بهشت براى او مى نشاند، و كسى لا اله الا اللَّه بگويد خداوند درختى در بهشت براى او غرس مى كند، و كسى كه اللَّه اكبر بگويد خداوند درختى در بهشت براى او مى نشاند».

مردى از قريش در آنجا بود و عرض كرد اى رسول خدا بنابراين درختان ما در بهشت زياد است! پيامبر در جواب فرمود: نَعَمْ، وَلَكِنْ ايّاكُمْ انْ تُرْسِلُوا عَلَيْها نِيراناً فُتُحْرِقُوها: «آرى! ولى بر حذر باشيد از اينكه آتشى بر آنها بفرستيد و آنها را بسوزانيد».(1)

4- در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم تعبير لطيف ترى در اين زمينه ديده مى شود و آن اينكه مى فرمايد هنگامى كه به معراج رفتم وارد بهشت شدم در آنجا فرشتگانى را ديدم كه قصرهايى مى سازند و گاه توقف مى كنند از علت اين امر سؤال كردم گفتند ما منتظر مصالح هستيم! گفتم مصالح شما چيست؟

گفتند: ذكر «سبحان ا و الحمد اللَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر» كه مؤمن مى گويد: هنگامى كه ذكر مى كند بنا مى كنيم و هنگامى كه خوددارى مى كند دست نگه مى داريم.(2)

اين بحث را با سخنى از مرحوم علّامه مجلسى پايان مى دهيم او در بحار الانوار ذيل روايات مربوط به بهشت و دوزخ مى گويد:

«بدان ايمان به بهشت و دوزخ آن گونه كه در آيات و اخبار وارد شده بدون تأويل كردن آن به معناى ديگر از ضروريات دين است

... اما اينكه آنها هم اكنون مخلوقند يا نه غالب علماى اسلام مگر گروه اندكى از معتزله معتقدند كه هم اكنون مخلوق هستند، و آيات و اخبار متواترة سخن آن گروه اندك را نفى مى كند، و مذهب آنها را تضعيف مى نمايد، و ظاهر اين است كه احدى از علماى اماميّه قائل به اين مذهب نادرست نيست مگر سخنى كه به سيد رضي نسبت مى دهند.(3)

ص: 257

ص: 258

بميرند و بى صاحب بماند در اين مورد گاه تعبير به هلاك مى شود.

ص: 259

وسعت زمين و آسمان دنياست.

بعضى بر اين عقيده خرده گرفته اند كه اگر بهشت فوق فلك نهم باشد لازمه اش اين است كه در لامكان و لا جهت قرار گيرد؟ و اگر در طبقات آسمان ها يا در ميان دو فلك از اين افلاك قرار گيرد، يا تداخل لازم مى آيد، يا جدايى افلاك از يكديگر، و همه اينها محال است! و با تعبير قرآن كه مى گويد وسعت بهشت به اندازه آسمان ها و زمين است سازگار نيست.

ناگفته پيداست كه اين ايراد در واقع بر اساس هيئت بطلميوس و افلاك نه گانه اى است كه به اعتقاد او مانند طبقات پوست پياز روى يكديگر قرار داشتند و كمترين فاصله اى در ميان آنها وجود نداشت، ولى اكنون كه با دلائل قطعى باطل بودن اين عقيده به ثبوت رسيده، و حتى بطلان آن در بعضى از قسمت ها جنبه حسى پيدا كرده است، ديگر جايى براى اين گونه اشكالات وجود ندارد، هيچ مانعى ندارد كه بر فراز اين ستارگان ثوابت و سيار و كهكشان ها، عوالم بزرگ ديگرى باشد كه از آسمان و زمين ما به مراتب گسترده تر است، و به اين ترتيب تضادى با آيه فوق نيز ندارد.

نظريه ديگر اعتقاد جمعى از فلاسفه است كه مادى بودن بهشت و دوزخ را به كلى انكار كرده اند، بنابراين به عقيده آنها بهشت نيازى به مكان مادى ندارد، بلكه در ماوراء عالم ماده و حسّ است، صدر المتألهين در اسفار در اين زمينه مى گويد:

«بدان كه هر نفسى از نفوس سعادتمندان در عالم آخرت كشور پهناورى دارد و جهانى كه عظيم و گسترده تر از تمام آسمان ها و زمين هاست، ولى اين كشور خارج از ذات خود او نيست! بلكه جميع اين كشور و مملوك ها و خادمان و بستگان و باغ ها درختان و حور و غلمان همه در درون ذات خود اوست، و قائم به او! و او نگهدارنده و ايجاد كننده آنها به اذن خداست.

سپس مى افزايد: وجود اشياء اخروى هر چند شبيه صورت هايى است كه انسان در خواب يا در آئينه مى بيند لكن ذاتاً و حقيقتاً با آن متفاوت است، درست است كه از اين نظر با هم شبيهند كه هيچكدام از آنها در موضوع هيولا (ماده جسمانى) و در مكان و جهتى كه اين مواد دارند موجود نمى باشد ... اما تفاوت اين دو باهم در اين است كه عالم آخرت و صورت هايى كه در آن واقع است جوهرى قويتر، وجودى شديدتر، و تأثيرى بزرگتر از نظر لذت والم دارد، و قوى تر و شديدتر و مؤكدتر از موجودات اين جهان است، تا چه رسد به صورت هايى كه انسان در خواب يا آئينه مى بيند، و نسبت آخرت به اين دنيا

ص: 260

مانند نسبت بيدارى به خواب است».(1)

گرچه او تعبيرات مختلفى درباره معاد دارد و تنها با اين تعبير نمى توان قضاوت كرد ولى روشن است كه اين تفسير براى معاد با آنچه از ظاهر بلكه صريح قرآن استفاده مى شود منظبق نخواهد شد و متناسب گفتار كسانى است كه معاد را فقط روحانى مى دانند چرا كه در بيان بالا صريحاً آمده بود كه بهشت در درون خود انسان، و در نفس و روح اوست و همه چيز در آنجا شكل مثالى دارد، و همه چيز روحانى است، بلكه ايجاد كننده آن روح انسان است!

ما در سابق نه يك آيه و ده آيه بلكه صدها آيه شاهد براى معاد جسمانى ضمن چندين گروه بيان كرديم كه هر قسمت مى تواند پاسخى به اين گونه سخنان بوده باشد.

***

سومين نظرى كه در اينجا مى توان مطرح كرد اين است كه بهشت و دوزخ هر دو در درون و باطن همين جهان قرار دارد و حجاب هاى عالم دنيا مانع از مشاهده آنها مى شود ولى اولياء اللَّه ميتوانند آن را ببينند، و پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نيز به هنگام معراج كه از هياهوى مردم اين جهان دور بود با چشم ملكوتى خود توانست گوشه اى از بهشت را در جهان بالا مشاهده كند، حتى براى اولياء خدا ممكن است در جذبه هاى خاص معنوى در روى زمين نيز گهگاه آن را ببينند!

تعبير وَ انَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالكافِرينَ «دوزخ به كافران احاطه دارد» (عنكبوت 54) و همچنين انَّ الأبَرارَ لَفي نَعيمِ وَ انَّ الفُجارَ لَفي جَحيمِ ... «نيكان در بهشتند و فاجران در دوزخند» (انفطار 13 و 14) و نيز كَلالَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ اليَقينِ لَتَرَوُنَّ الجَحِيمَ: «اگر شما علم اليقين داشتيد دوزخ را مى ديديد» (تكاثر 5 و 6) ممكن است اشاره به همين معنا باشد.

از يك جهت مى توان وجود بهشت را در باطن اين جهان تشبيه به وجود گلاب در گل كرد، درست است هم گلاب مادى است و هم گل، ولى مانعى ندارد يكى در ديگرى پنهان باشد و با هيچ چشمى مشاهده نشود.

تشبيه ديگرى براى نزديك ساختن اين مطالب به ذهن مى توان بيان كرد كه قبلًا نيز اشاره اى به آن

ص: 261

داشتيم و آن اينكه:

در همين جهان ماده اشياء زيادى وجود دارد كه در شرائط عادى براى ما قابل درك و احساس نيستند، و بسيارى از آنها در باطن مادى اين جهان قرار دارند، مثلًا در زمان واحد، امواج متعددى از فرستنده هاى راديوئى و تلويزيونى جهان در فضا پخش مى شود و گاه از طريق ماهواره ها به تمام دنيا مى رسد، در هر خانه اى انواعى از اين امواج وجود دارد، ولى هيچكس آن را احساس نمى كند، ممكن است بعضى از فرستنده ها صداهاى دلنشين و روح پرور، و بعضى ديگر آژيرهاى خطر و صداهاى هول انگيز و نفرت زا پخش كنند، همچنين بعضى از فرستنده هاى تلويزيونى صحنه هايى زيبا و دل انگيز و مناظرى روح پرور و نشاط آور نشان دهند درحالى كه امواج ديگرى صحنه هاى جنگ و خونريزى و ويرانى و آتش سوزى و جنايت را پخش كنند، تمام اين صحنه ها و تصويرها و صداهاى مختلف در همين دنياى مادى در همين فضاى اطراف ما موجود است، و براى خود، بهشت و جهنم كوچكى در درون اين جهان ساخته است.

بعضى از مردم امواج دستگاه هاى گيرنده خود را تطبيق بر صداهاى زيبا و نغمه هاى دلپذير، و صحنه ها و منظره هاى جالب و روح پرور مى كنند، در حالى كه بعضى ديگر گيرنده هاى خود را اختياراً يا به حكم اجبار با صداها و صحنه هاى ضد آن منطبق مى سازند، گروه اول در عالمى لذّت بخش، و گروه دوّم در جهانى شكنجه زا به سر مى برند و اينها همه در حالى است كه جهان ما جهانى است مادى، و اين امور نيز همه در دل اين جهان مادّى نهفته شده است.

اشتباه نشود هرگز نمى گوييم بهشت و دوزخ عيناً چنين است بلكه تنها مى گوييم چه مانعى دارد كه در عمق اين جهان، عالم و عوالم ديگرى باشد كه ما در شرايط كنونى به هيچوجه نتوانيم از آن آگاه شويم؟! چون در ميان ما و آنها حجاب هاى متعددى فرو افتاده است، ولى كسانى كه توانائى كنار زدن اين حجاب ها را داشته باشند چه بسا در همين جهان نيز آن عوالم را ببينند (دقت كنيد).

پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم در سفر آسمانى خود در آنجا كه غوغاى عالم مادّه كمتر، و عوامل سرگرم كننده ضعيف تر، و جلوه هاى جلال و جمال خدا بيشتر بود، پرده ها را كنار زد و در همانجا گوشه هايى از اين دو عالم (بهشت و دوزخ) را كه در باطن و درون اين جهان بود مشاهده كرد.

اين بدان معنا نيست كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم يا ساير اولياء اللَّه در روى زمين نيز نتوانند بهشت يا دوزخ

ص: 262

را ببينند، بلكه همانطور كه از پاره اى از روايات بر مى آيد اين مسأله گاهى در زمين هم اتفاق افتاده است.

در حديثى كه «راوندى» در «خرائج» آورده است مى خوانيم: در آستانه عاشورا هنگامى كه اصحاب و ياران حسين عليه السلام اعلام وفا دارى كامل به آن حضرت كردند و از ترك ميدان كربلا و نقض بيعت سر باز زدند «دَعالَهُمْ بِالخَيْرِ وَ كَشَفَ عَنْ ابْصارِهِمْ فَرَأَوا ما حَباهُمُ اللَّه مِنْ نَعيمِ الجِنانِ وَ عَرَّفهُم مَنازلَهُم فيها»: «امام براى آنها دعاى خير كرد و پرده ها را جلو چشمان آنها كنار زد، آنها آنچه را خداوند از نعمت هاى بهشتى به آنان بخشيده بود با چشم خويش ديدند! و امام عليه السلام منازل و جايگاهشان را به آنها معرفى فرمود!.(1)

نويسنده «مقتل الحسين» بعد از اين روايت مى گويد: اين در قدرت خداوند كم نظير نيست، و در تصرفات امام عليه السلام عجيب به نظر نمى رسد، چرا كه ساحران فرعونى هنگامى كه ايمان به موسى آوردند.

و فرعون تصميم بر قتل آنها گرفت موسى عليه السلام منازلشان را در بهشت به آنها نشان داد.(2)

در بعضى از روايات نيز آمده است كه امام صادق عليه السلام حوض كوثر را به بعضى از يارانش نشان داد.(3)

اين نظريه درباره محل بهشت ضمناً مسأله وسعت آن را كه به پهنه آسمان ها و زمين است نيز حل مى كند، و به اشكالات واهى بعضى از متكلمان در مورد لزوم تداخل، پاسخ مى گويد.

به هر حال آنچه در اينجا درباره وجود بهشت و دوزخ در درون و باطن آن جهان گفتيم تنها به عنوان يك نظريه بود كه براى اتخاذ عقيده نياز به بررسى بيشتر و جمع دلائل و شواهدى فزونترى دارد.

ص: 263

ص: 264

6- وَلِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِهِ جَنَّتانِ ... ذواتا افنانٍ ... وَ مِنْ دونِهما جَنَّتانِ ... مُدهامّتانِ (رحمن آيات 46 و 48 و 62 و 64).

ترجمه

1- بگو آيا اين بهتر است يا بهشت جاويدان كه به پرهيزگاران وعده داده شده؟

بهشتى كه پاداش اعمال آنها و قرارگاهشان است.

2- آنها كسانى هستند كه بهشت جاودان براى آنان است، باغ هايى از بهشت كه نهرها از زير درختان و قصرهايش جارى است.

3- امّا كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند باغ هاى بهشت جاويدان از آنها خواهد بود اين وسيله پذيرائى (خداوند) از آنهاست، در مقابل اعمالى كه انجام مى دادند.

4- امّا كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند باغ هاى فردوس منزلگاهشان است.

5- سومين گروه، پيشگامان پيشگامند- آنها مقربانند- و در باغ هاى پر نعمت بهشت جاى دارند!.

6- و براى كسى كه از مقام پروردگارش بترسد دو باغ بهشت است، آن دو باغ بهشتى كه داراى انواع نعمت ها و درختان پر طراوت است- و پائين تر از آنها دو بهشت ديگر است- هر دو كاملًا خرم و سر سبزند.

تفسير و جمع بندى

ص: 265

المتَّقُون كانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصيراً.

تعبير به «جنة الخلد» تنها در يك آيه از قرآن مجيد آمده و اشاره به جاودانگى بهشت است.

«راغب» در «مفردات» مى گويد: «خُلُود» به معناى دور ماندن چيزى از فساد و باقيماندن بر حال خويش است، و «مقاييس اللغة» اصل آن را به معنا ثبات و ملازمت مى داند، و «مصباح اللغه» آن را به معنا اقامت تفسير كرده است، تعبير «جنة الخلد» هرچند به صورت اضافه ذكر شده معنا وصفى دارد، و ظاهراً توصيفى است براى بهشت به طور كلى، زيرا تمام نعمتهايش جاودانى، و بقاى بهشتيان نيز در آن هميشگى است، بنابراين اختصاص به بخش معينى از بهشت ندارد، زيرا اين وصف براى تمام باغ هاى بهشتى است.

بعضى از ارباب لغت مانند «ابن منظور» در «لسان العرب» «خُلْد» را يكى از اسماء بهشت مى دانند، ولى بعيد نيست كه نظر آنها نيز بيان يك توصيف هميشگى باشد كه تدريجاً به صورت نامى از نام هاى بهشت درآمده است.

***

در دومين آيه با تعبير ديگرى روبه رو مى شويم، بعد از اشاره به ضايع نشدن پاداش مؤمنان صالح مى فرمايد: «براى آنها «جنات عدن» است كه از زير درختانش نهرها جارى است» اولئِكَ لَهُمْ جَنّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الانْهارُ.

تعبير «جنات عدن» در يازده آيه از قرآن مجيد آمده است (1) اين تكرار و تأكيد دليل بر اهميت آن در توصيفات مربوط به بهشت مى باشد.

«جنات» جمع «جنت» اشاره به باغ هاى متعدد بهشتى است و «عدن» (بر وزن عدل) به گفته «مقاييس» در اصل به معنا اقامت است، و يا به تعبير راغب در مفردات به معنا استقرار و ثبات مى باشد، و لذا به محل و قرارگاه فلزّات و مواد گرانقيمت «معدن» گويند، و در اينجا اشاره به جاودانگى بهشت است، نه همچون باغ هاى دنيا كه درختانش خزان دارد، و بعد از چند سال مى خشكد، و چشمه هايش كم آب مى شود، و گاه به كلى خشك مى گردد، گاهى آفت ميوه ها را از بين مى برد، و ساقه ها را از درون تهى

ص: 266

مى كند، گاه بادهاى داغ و سوزان يا بسيار سرد سبب خشكى آنها مى شود، و گاهى صاعقه ها آنها را مبدل به خاكستر مى كند، خلاصه هزار گونه آفت و بلا دارد، در حالى كه باغ هاى بهشتى باغ هايى است جاويدان و هميشه باقى و برقرار است نه آفتى، نه خزانى، و نه خشكيدنى.

بعضى از مفسّران گفته اند منظور از «جنات عدن» وسط بهشت است، كه در واقع باغى از باغ هاى بهشت محسوب مى شود، امّا از بس گسترده است به طورى كه هر گوشه اى از آن گويى بهشت مستقلى است به صورت جمع ذكر شده است (1) ولى با توجه به آنچه گفته شد اين معنا بعيد به نظر مى رسد.

***

سوّمين آيه همين مطلب را با تعبير ديگرى دنبال كرده، مى فرمايد: «اما كسانى كه ايمان آوردندن و عمل صالح انجام دادند براى آنها جنات المأوى است اين وسيله پذيرائى از آنهاست، در مقابل اعمالى كه انجام مى دادند» امّا الذَّينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَلَهُم جَنّاتُ المَأوى نُزُلًا بِما كَانُوا يَعْمَلُونَ

«مَأْوى» از ماده «اوِيّ» (بر وزن قوى يا «اوِيّ» (بر وزن قُمّى) به گفته راغب در مفردات به معنا انضمام چيزى به ديگرى است (سپس به معنا اقامت نزد چيزى آمده است).

مقاييس اللغه نيز يكى از معانى اصلى آن را «تَجَمُّعْ» ذكر كرده است كه لازمه آن سكونت نزد چيزى است، خلاصه اينكه مكان و مسكن و جايگاهى را كه انسان روز يا شب در آن ساكن مى گردد و استراحت مى كند «مأوى» گويند، بنابراين «جنات المأوى» اشاره به همان وصف خلود و جاودانگى و ثبات بهشت است و مفهوم آرامش و اطمينان را نيز مى رساند.

بعضى گفته اند اين تعبير اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه سراى دنيا مأوى (جايگاه اصلى انسان) نيست، بلكه گذرگاهى است كه از آن عبور مى كند، يا به تعبير روايت معروف الدنيا قنطرة «دنيا پل است» كه هرگز جاى ثبات و استقرار نيست.

ناگفته پيداست كه اين وصف براى تمام بهشت است ولى با اين حال از ابن عباس نقل شده كه مى گويد باغ هاى بهشتى هشت عددند، يكى از آنها جنة المأوى است، و بقيه عبارتند از «دار الجلال» و «دار الجلال»، و «دار القرار»، و «دار السلام»، و «جَنَّةُ عدن»، و «جنة الخلد»، و «جنة الفردوس» و «جنة

ص: 267

النعيم».

سابقاً گفتيم بعضى «نزل» را به معنا نخستين چيزى كه با آن از ميهمان پذيرائى مى كنند دانسته اند (همان گونه كه امروز با شربت يا آب سرد يا چايى پذيرائى مى نمايند).

اگر چنين باشد دليل بر اين است كه جنات المأوى با آنهمه وسعت و عظمتش كمترين پذيرائى بندگان خالص خداست! بنابراين پذيرائى اصلى نعمت هايى است كه جنات المأوى در مقابل آن كوچكاست، و آن چيزى جز «جنت قرب و لقاى پروردگار و بهشت معرفت جلال و جمال او» نيست!.

***

تعبير ديگر در قرآن مجيد از اين كانون بزرگ رحمت الهى همان «جنات الفردوس» است، مى فرمايد:

«كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند جنات فردوس وسيله پذيرائى از آنان خواهد بود» انَّ الذَّينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كانَتْ لَهُم جَنَّاتُ الفِرْدَوس نُزُلًا.

در اينكه واژه «فردوس» اصلًا رومى است يا سريانى، يا نَبَطى) يا حَبَشى و يا عربى؟ در ميان مفسران و ارباب لغت گفتگو است و هريك احتمالى را برگزيده اند.

بعضى نيز آن را از ريشه فارسى مى دانند كه بعداً به صورت «پراديزس» و «پراديز» و سپس «فردايس» و «فِردوس» در آمده است!.

براى اين واژه معانى زيادى ذكر كرده اند: باغ و بستان، باغ هاى انگور، باغ هايى كه هرگونه گل و هرگونه ميوه داشته باشد، باغ هايى كه پوشيده از درخت و داراى آب فراوان و احياناً داراى درختان انگور بسيار باشد.

آنها كه آن را عربى مى دانند از ماده «الفَرْدسَه» به معناى وسعت گرفته اند، اين واژه كه تنها دوبار در قرآن مجيد آمده است (كهف 107 و مؤمنون 11) به معناى بهشت به كار رفته، و از روايات اسلامى كه از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و امامان اهلبيت عليه السلام نقل شده به خوبى استفاده مى شود كه اين نام مربوط به بخش بسيار ممتازى از بهشت است.

در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه فرمود: اذا سَأَلْتُمْ اللَّه تَعالى فَاسْألُوهُ الفِردَوْسَ، فَانَّهُ وَسَطُ الجنَّةُ وَ اعْلى الجنَّةِ، وَفَوْقَهُ عَرْشُ الرّحمنِ، وَ مِنْها تَفُجُرَ انْهارُ الجَنَّةِ!: «هنگامى كه از خداوند متعال

ص: 268

تقاضا مى كنيد، فردوس را تقاضا كنيد كه وسط بهشت، و قسمت اعلى و برتر آن است و بر فراز آن عرش خداست و از فردوس نهرهاى بهشتى سرچشمه مى گيرد»!.(1)

در حديث ديگرى از امير مؤمنان علي عليه السلام چنين مى خوانيم: (لِكُلِّ شَى ءٍ ذِروَةُ وَ ذِرْوَةُ الجنة الفردوس و هي لمحمّد و آل محمّد) «براى هر چيزى محل اعلائى است و محل اعلاى بهشت فردوس است و آن براى محمّد صلى الله عليه و آله و سلم و آل محمّد عليه السلام است.(2)

و بالاخره در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود: آيه درباره ابوذر و سلمان و مقداد و عمار ياسر نازل شده، (جَعَلَ اللَّه لَهُمْ جَناتُ الفِردوسِ نُزلًا اي مأوى و منَزلًا): خداوند باغ هاى فردوس را منزلگاه آنها قرار داده».(3)

روشن است كه ميان حديث دوّم و سوّم تضادى نيست، چرا كه افراد با ايمان و الا مقامى همچون ابوذر و سلمان و ... كه پيروان راستين محمّد و آل محمّد عليهم السلام هستند در واقع در زمره آنها قرار دارند.

در اينكه «نزلًا» در اينجا چه معنا دارد؟ بعضى آن را به معناى منزلگاه و محل سكونت دانسته اند، همان گونه كه در حديث امام صادق عليه السلام به آن اشاره شده است. و بعضى از مفسّران نيز گفته اند كه نزل به معناى وسيله پذيرائى است و يا نخستين چيزى كه ميهمان را با آن پذيرائى مى كنند، جمع ميان اين دو معناى نيز مانعى ندارد.

***

تعبير ديگر از باغ هاى بهشتى كه در سوره واقعه آمده است «جنّاتٌ النَّعيم» است مى فرمايد: پيشگامان پيشگام (در ايمان و اعمال صالح) مقربانند آنها در «جنّات النعيم» و باغ هاى پر نعمت بهشت قرار دارند.

«جنات» جمع «جنت» است شايد اين تعبير به خاطر آن است كه هريك از بهشتيان جنتى دارند كه مجموعاً جنات مى شود و نعيم جمع نعمت است چون بهشت هميشه انواع نعمت هاى معنوى و مادى را در بر دارد، نه همچون باغ هاى دنيا كه گاه وسيله زحمت است و رنج و درد سر و گاه راحت و نعمت، بعلاوه باغ هاى دنيا هر كدام نعمتى دارد نه تمام نعمت ها را.

ص: 269

جالب اينكه نخست از مقام قرب آنها سخن مى گويد (اولئِكَ المُقَرَّبُونَ) و سپس از «جنات النعيم» و پيداست كه جنات النعيم با آنهمه نعمت و با آنهمه عظمت در برابر مقام قرب الهى قطره اى در برابر دريا است.

اين تعبير (جنة النعيم- جنات النعيم) ده بار در آيات قرآن مجيد آمده و تكرار آن دليل بر تأكيد و اهميت آن است.(1)

قابل توجه اينكه در اين جهان هر قدر انسان به مبادى قدرت نزديك تر و مقرب تر مى شود نگرانى او بيشتر است، زيرا دائماً در وحشت و اضطراب خواهد بود مبادا نظر آن مبدأ قدرت به خاطر پيش آمدى نسبت به او برگردد، و به بدترين عقوبتش گرفتار كند و لذا ارباب معرفت هميشه انسان هاى با شخصيت را از «قرب سلطان» بر حذر مى داشتند، ولى قرب پروردگار درست عكس آن است، و ثمره محصولش، آرامش، لذت معنوى و روحانى و نات النعيم است.

اين نكته نيز شايان دقت است كه در روايات متعددى كه در ذيل آيه شريفه ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَومَئِذٍ عَنِ النّعيمْ (تكاثر 8) وارد شده «نعيم» به «نعمت ولايت» تفسير شده است (2) و از اينجاست كه ممكن است جنات النعيم بهشت ولايت باشد، ولايت خدا و اولياى او، و عشق ورزيدن به آنان، و بهره گيرى از نور معنويشان.

در اينكه «جنات نعيم» تمام بهشت را شامل مى شود يا اشاره به بخش هاى مهمى از بهشت است دو احتمال وجود دارد، از يك سو وعده الهى در اين قسمت به مقربان ممكن است دليل بر احتمال دوم باشد به خصوص اينكه شبيه همين تعبير در آيه 88 و 89 همين سوره به چشم مى خورد فَامّا انْ كانَ مِنَ المُقَرَّبينَ فَروحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعيمٍ» واقعه 88 و 89.

***

در ششمين و آخرين بخش از اين آيات اشاره سربسته اى به چهار بهشت از بهشت هاى الهى شده و ويژگى هاى آنها را، دو به دو، بيان فرموده است، مى فرمايد: «براى كسانى كه از مقام پروردگارشان بترسند

ص: 270

دو باغ بهشتى است» (وَلِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِهِ جَنَتانِ).

«آن دو داراى انواع نعمت ها و درختان پر شاخه و با طراوتند» (ذَواتا افَنانِ).

«و پائين تر از آنها دو باغ بهشتى ديگر است ... هر دو كاملًا خرم و سرسبزند» (وَ مِنْ دُونِهما جَنتانِ ...

مُدهامّتانِ).

گاهى تصور كرده اند كه اين چهار باغ بهشتى همه براى همه مؤمنان است و اين تعدد به عنوان تنوع است، چرا كه طبع آدمى تنوع مى طلبد و از آن لذت مى برد.

ولى لحن آيات و همچنين رواياتى كه در تفسير اين آيات وارد شده به خوبى نشان مى دهد كه آنها براى دو گروه متفاوت است، و تعبير به «من دونهما» همان معنى پائين تر را مى رساند.

به اين ترتيب دو باغ بهشتى نخست از آن «مقربان» و دو باغ بهشتى مرحله پائين تر از آن «اصحاب اليمين» است، و در حقيقت اشاره به درجات و مقامات مختلف اهل بهشت مى باشد و بايد همچنين باشد، چرا كه بدون شك بهشتيان همه در يك سطح و يك مقام و يك مرتبه نيستند، و بايد درجات آنها متفاوت باشد.

اين تفاوت مقام و درجه با تعبير زيبايى در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم چنين بيان شده است: جَنَّتانِ مِنْ فِضَّةٍ آنِيَتُهُما وَ ما فيهما، جَنَّتانِ مِنْ ذَهَبٍ آنِيتُهما وَ ما فيهما!: «دو باغ بهشتى كه بناى آنها و ظروف و هرچه در آنهاست از نقره است و دو باغ بهشتى كه بناى آنها و ظروف و هرچه در آنهاست از طلاست»!.(1)

همين معنا با صراحت بيشترى در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است، فرمود: لا تَقولَنَّ واحِدَةٌ انَّ اللَّه يقُولُ: وَ مِنْ دُونِهما جَنَّتَانِ، و لا تَقولَنَّ دَرَجَةٌ واحِدَةٌ انَّ اللَّه يَقولُ: دَرَجاتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ، انّما تَفاضُلُ القَوْمُ بِالاعمالِ : «نگوييد بهشت يكى است زيرا خداوند مى فرمايد: (پائين تر از آن، دو بهشت ديگر است) و نگوييد درجه واحدى است، چرا كه خدا فرموده: «درجاتى است بعضى بالاتر از بعض ديگر) و اين تفاوت به خاطر اعمال آنهاست».(2)

در اينكه چرا هريك از اين دو گروه داراى دو باغ بهشتى هستند مفسّران احتمالات زيادى ذكر كرده اند كه با هم تضادى ندارند و ممكن است در مفهوم آيه جمع باشد.

ص: 271

از جمله اينكه يكى اشاره به جنت روحانى و ديگرى اشاره به جنت جسمانى است، يا اينكه هريك از بهشتيان درااى دو باغ بهشتى هستند يكى عمومى و براى ديدار دوستان، و ديگر خصوصى براى زندگى با همسران.

يا اينكه يكى به عنوان پاداش عقيده است و ديگرى پاداش اعمال صالح.

يا اينكه يكى جزاى عمل است و ديگرى فضل الهى.

يا اينكه يكى براى اطاعت فرمان است و ديگرى براى ترك گناه!.

***

از مجموع آنچه در بالا آمد به خوبى مى توان نتيجه گرفت كه بهشت داراى مقامات و درجات و مراتبى است و مى توان هر كدام را بهشتى دانست، و بدون شك تفاوت مقامات اولياء اللَّه ايجاب مى كند كه درجات آنها در بهشت متفاوت باشد بهشت مقربين با اصحاب اليمين متفاوت است، و بهشت كسانى كه در قله هاى ايمان و معرفت و اعمال صالح قرار دارند با كسانى كه در مراتب پائين ترند فرق دارد.

گرچه اوصاف هيچيك از آنها دقيقاً به فكر ما نمى گنجد ولى قطعاً مى دانيم عوالم مختلفى است، و شايد حتى در قيامت كسانى كه در مراحل و مقامات پائين ترند نتوانند به درستى دريابند كه در عوالم بالا چه خبر است؟!.

قابل توجه اينكه «جنت» در آيات قرآن گاه به صورت مفرد آمده كه مفهوم جنس را مى رساند، و تمام باغ هاى بهشتى را شامل مى شود، و گاه به صورت جمع، (جنات) كه شامل تمام باغ هاى بهشتى و مراحل و مراتب مختلف آن است، و گاه به صورت تثنيه (جنتان) كه اشاره به دو مرحله مختلف است كه قبلًا شرح آن داده شد.

گاه از جاودانگى بهشت سخن مى گويد، و تعبير به «جنات عدن» يا «جنة المأوى» و «جنة الخلد» مى كند، و گاه از تنوع نعمت هاى مادى و معنوت آن بحث مى كند، و تعبير به «جنات النعيم» دارد، و گاه به بخش بسيار ممتاز و عالى بهشت اشاره كرده و سخن از «جنات الفردوس» مى گويد.

اين تعبيرات پر معنا هر كدام به يكى از ابعاد آن كانون بزرگ رحمت الهى و مقامات قرب و وصال آن محبوب حقيقى است اللَهُمَّ ارْزُقْنا بِمَنَّكَ وَ رَحْمتِكَ يا ارْحَمَ الرَّاحِمينَ).

ص: 272

ص: 273

ثالثاً از آنجا كه ذات و صفات خدا بى نهايت است، بدون شك جلوه هاى روحانى و معنوى او نيز پايان نمى گيرد، هر روز لطف و عنايت تازه اى و هر دم رحمت و هدايت جديدى بر بهشتيان و مقربان درگاهش مى فرستد، به گونه اى كه اصلًا تكرارى در آن نيست مگر بى نهايت ممكن است مكرر شود؟!.

نعمت هاى مادى نيز جلوه هاى رحمانيت و رحيميت اويند، آنها نيز حد و نهايتى به خود نمى پذيرند.

چه مانعى دارد همان درختان بهشتى، همان نهرها، همان گل ها، همان رنگ و بوها، همان شراب هاى طهور، هر روز و هر ساعت رنگ و بوى تازه اى، و شكل و عطر جديدى داشته باشند؟ دائماً رنگ عوض كنند، دائماً دگرگون شوند، دائماً چهره نو پيدا كنند، به گونه اى كه يك غذا و يك منظره فقط يكبار در تمام عمر بهشتيان ديده شود و مورد استفاده قرار گيرد! (عجب صحنه اى!).

پاره اى از آيات قرآن و روايات اسلامى نيز اين مطلب را تأييد مى كند.

در آيه 29 سوره رحمن مى خوانيم: (كُلُّ يَوْمٍ هُوَ في شَأْنٍ) «او هر زمان در شأن و كارى است»!.

مفسران در تفسير اين آيه بيانات بسيار متنوع و گوناگونى دارند كه هر كدام به يكى از افعال خداوند مسأله آفرينش و مرگ انسان ها، يا رزق و حيات آنها يا عزّت و ذلت اقوام، يا آمرزش گناهاى و برطرف ساختن اندوه ها، يا فراهم ساختن منافع و دفع زيان ها، اشاره مى كند، ولى بدون شك آيه مفهوم گسترده اى دارد كه هرگونه دگرگونى را در اوضاع جهان در بر مى گيرد، و از آنجا كه دليلى بر تخصيص آيه به دنيا در دست نيست بلكه ذكر اين آيه بعد از آيه «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الجَلالِ وَ الاكْرامِ»:

«تمام كسانى كه روى زمين هستند فانى مى شوند و تنها ذات ذو الجلال و گرامى پروردگارت باقى مى ماند» مى تواند قرينه اى باشد بر اينكه دگرگونى ها و تنوع ها در سراى ديگر نيز ادامه دارد، و بهشتيان به اراده خداوند هر روز در شأن و در كارى هستند.

بعضى از مفسران نيز «كل يوم» را تعميم داده و ايام دنيا و آخرت را هر دو مشمول آن دانسته اند.(1)

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: انَّ اللَّه خَلَقَ جَنَّةً لَمْ يَرَها عَيْن، وَلَم يَطَّلْعِ عَلَيْها مَخْلُوقٌ، يَفْتَحُها الرَّبُّ تَبارَكَ وَ تَعالى كُلَّ صَباحٍ فَيَقُولُ ازْدادِي طِيْباً! ازْدادي ريحَ : «خداوند بهشتى آفريده كه هيچ چشمى نديده، و هيچ مخلوقى از آن آگاه نيست، پروردگار متعال هر صبحگاه آن را مى گشايد و مى گويد: بوى خوشت را افزون كن! و نسيمت را بيفزاى»!.(2)

ص: 274

در حديث ديگرى از امام باقر عليه السلام آمده است: انَّ اهْلَ الجَنَّةِ تُوْضَعُ لَهُمْ مَوائِدُ عَلَيْها مِنْ سائِرِ ما يَشْتَهُونَهُ مِنَ الاطْعِمَةِ التي لا ألَذَّ مِنْها و لا اطْيَبَ، ثُم يُرفَعُونَ عَنْ ذلِكَ الى غَيْرِهِ «براى اهل بهشت سفره هايى مى گسترانند كه بر آن آنچه مورد علاقه آنها از طعام هاست قرار داده مى شود طعام هايى كه از آن لذيذتر و خشبوتر نيست سپس آنها را از سر آن سفره بلند كرده و سفره ديگرى براى آنها مى گسترانند»!.(1)

اين تعبيرات به خوبى نشان مى دهد كه در آنجا تكرارى وجود ندارد بلكه هر لحظه الطاف و عنايات تازه اى است!.

اين سخن را با اشاره كوتاهى از سوى يكى از مفسّران پايان مى دهيم كه گفته است: «آيه فوق اشاره به تجلّى حق در هر زمان، و در هريك از نفوس انسانى بر حسب استعدادش دارد، و مى دانيم تجليات خداوند را نهايت و پايانى نيست!.(2)

بدون شك اين تمام مفهوم آيه نيست بلكه مى تواند جزيى از مفهوم آيه باشد (دقت كنيد).

***

ص: 275

پاسخ اين سؤال چندان پيچيده نيست، زيرا بهشتيان از يكسو با اشرافى كه بر اهل دوزخ دارند مى توانند حال خود را با آنها مقايسه كنند، هنگامى كه اين تفاوت عظيم را ببينند از نعمت هاى بى پايانى كه در آن هستند لذّت مى برند.

قرآن مجيد ناظر بودن بهشتيان را بر وضع دوزخيان كراراً يادآور شده، در آيه 50 سوره اعراف مى خوانيم: وَنادى اصْحابُ النَّارِ اصْحابَ الجَنَّةِ انْ افيضُوا عَلَيْنا مِنَ الماءِ اوْ مِمّا رَزَقَكُمُ اللَّه قالُوا انَّ اللَّه حَرَّمَهُما عَلَى الكافِرِينَ «اهل دوزخ بهشتيان را صدا مى زنند كه (محبت كنيد و) مقدارى آب يا از آنچه خدا به شما روزى داده به ما ببخشيد، آنها مى گويند خداوند اين ها را بر كافران حرام كرده است».

و در آيات سوره صافّات مى خوانيم: فَاقْبَلَ بَعَضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسائلُونَ- قالَ قائِلٌ مِنْهُم انّي كانَ لي قَرينٌ ... فَاطَّلَعَ فَرَآهُ في سَواءِ الجَحيم- قالَ تَاللَّه انْ كِدْتَ لَتُرْدِينِ- وَلَوْ لا نِعْمَةُ رَبّي لَكُنْتُ مِنَ المُحْضَرِينَ

«بعضى از بهشتيان رو به بعضى ديگر كرده، سؤال مى كنند- يكى از آنها مى گويد: من همنشين (گنهكار و بى ايمانى) داشتم ... ناگهان نگاه مى كند او را در وسط دوزخ مى بيند- به او مى گويد: به خدا سوگند چيزى نمانده بود كه مرا نيز به هلاكت بكشانى!- و هرگاه نعمت پروردگارم نبود من نيز از احضار شدگان در دوزخ بودم» (صافات- 50 و 51 و 55 و 56).

باز در سوره اعراف مى خوانيم: و نادى اصْحابُ الجَنَّةِ اصْحابَ النّارِ انْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدنا رَبُّنا حَقّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقّاً قالُوا نَعَمْ فَاذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ انْ لَعْنَةٌ اللَّه عَلى الظّالِمِينَ

«اهل بهشت، دوزخيان را صدا مى زنند كه ما آنچه را پروردگارمان وعده داده بود همه را حق يافتيم، آيا شما هم آنچه را پروردگارتان وعده داده بود حق يافتيد؟ مى گويند بله، در اين هنگام ندا دهنده اى در ميان آنها ندا مى دهد كه لعنت خدا بر ستمگران باد! (اعراف- 44).

از مجموع اين آيات به وضوح استفاده مى شود كه نه ساكنان بهشت از وضع حال دوزخيان بيخبرند و نه ساكنان دوزخ از حال بهشتيان، اطلاع بهشتيان سبب مزيد سرور و نعمت آنهاست، كه در آن عذاب هاى دردناك گرفتار نشدند، و در ميان آنهمه نعمت غوطه ورند، و به عكس دوزخيان از اين مقايسه رنج مى برند.

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «هر انسانى منزلى در بهشت و منزلى در دوزخ دارد، هنگامى كه بهشتيان ساكن بهشت و دوزخيان ساكن دوزخ مى شوند كسى صدا مى زند اى اهل بهشت نگاه كنيد آنها نگاه به دوزخ مى كنند، در اين حال منازل آنها را در دوزخ بالا مى آورند و به آنها نشان مى دهند و به آنها گفته مى شود! اين منازلى است كه اگر معصيت پروردگارتان مى كرديد داخل آن

ص: 276

مى شديد! سپس امام فرمود: اگر ممكن بود كسى از خوشحالى بميرد اهل بهشت در آن هنگام از خوشحالى مى مردند! چرا كه آنهمه عذاب از آنها باز گردانده شده (نظير همين معنا در مورد دوزخيان در ذيل اين روايت بيان شده كه آنها با ملاحظه جايگاه خود در بهشت چنان غمگين مى شوند كه از غصه و اندوه مى خواهند بميرند).(1)

نظير همين مطلب به طور فشرده تر از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در تفسير درالمنثور نقل شده است.(2)

وجود دو منزلگاه براى هر انسان اشاره به زمينه ها و استعدادهايى است كه بالقوه در هر انسانى وجود دارد، و مطابق اين استعدادها و زمينه ها محل هايى در دوزخ و بهشت براى آنان تعيين شده، اين هيچ منافات با آنچه قبل گفتيم ندارد كه با اعمال خود اين منزلگاه ها را بسازند و از هر نظر تكميل كنند و زمينه ها را به فعليت كامل برسانند.

اينها همه از يكسو، از سوى ديگر بهشتيان هرگز خاطره دنيا را فراموش نكرده اند، و مى توانند با مقايسه حال خود نسبت به وضع دنيا به ارزش آن همه نعمت ها و مواهب بيشمار الهى پى برند.

در آيات 25 تا 27 سوره طور مى خوانيم: وَ اقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَسائلُونَ قالُوا انّا كُنا قَبْلُ في اهِلنا مُشْفِقينَ- فَمنّ اللَّه عَلَيْنا وَ وقينا عَذابُ السَّمُومِ «بعضى از بهشتيان رو به بعضى ديگر مى كنند و از (گذشته) مى پرسند- و مى گويند ما در ميان خانواده خود بيمناك بوديم- اما خدا منت بر ما نهاد و ما را از عذاب كشنده حفظ كرد».

اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه بهشتيان نگرانى ها و ناراحتى هاى دينا را به خاطر دارند و آن را با آنچه در آن هستند مقايسه مى كنند، بديهى است اين مقايسه مى تواند عظمت مواهبى را كه از آن برخوردارند آشكار كند.

***

ص: 277

در پرتو عنايات الهى، و الطاف ربانى، روز به روز به ساحت قدسش نزديك تر مى شوند، و در مسير قرب الى اللَّه به پيشروى خود ادامه مى دهند.

مفهوم اين سخن آن نيست كه در آنجا طاعات و عبادات و اعمالى دارند، چرا كه بهشت دار تكليف نيست، زيرا عناصر اوليه تكليف در آنجا وجود ندارد، بلكه در پرتو اعمالى كه در اين جهان انجام داده اند همچنان به سير تكاملى خويش ادامه مى دهند.

درست همانند بعضى درختان پر بارى كه انسان يكبار آن را غرس مى كند ولى مرتباً جوانه مى زند و ريشه مى دواند و از نقاط ديگر سر بر مى آورد و دشت و صحرا را فرا مى گيرد!

يا همانند سفينه هاى فضايى كه براى آغاز حركت و خارج شدن از محيط جاذبه زمين نياز به نيروى عظيمى دارد ولى بعد از خروج از اين محيط چنانچه به مانعى برخورد نكند بدون احتياج به نيروى محرك جديد تا ابد به سير خود ادامه مى دهد!.

در بعضى از آيات قرآن نيز اشاره اى به اين مسأله ديده مى شود.

در آيه 62 مريم درباره بهشتيان مى خوانيم: وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فيها بُكْرَةً وَعَشِيّاً: «هر صبح و شام روزى آنها در بهشت مقرر است».

از آيات قبل از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه اين توصيف درباره بهشت آخرت است كه از آن تعبير به «جنات عدن» شده نه بهشت برزخى، حال اين سؤال پيش مى آيد كه مطابق آيات ديگر قرآن بهشتيان هرچه بخواهند از مواهب و روزى ها در هر ساعت و هر زمان براى آنها مهياست، اين چه موهبتى است كه هر صبح و شام به آنها اعطا مى شود؟.

مسلماً اين مواهب جديد و تازه مادى و معنوى است كه در اين دو وقت به آنها داده مى شود، و طبعاً به مقامات بالاترى سوق داده خواهند شد.

در اين زمينه حديث پرمعنايى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه مطلب را روشن مى سازد، مى فرمايد: وَ تَأْتِيهمْ طُرَفُ الهَدايا مِنَ اللَّه تعالى لِمَواقِيتِ الصّلاةِ التى كانُوا يُصَلُّونَ فيها في الدُّنْيا، تُسَلّمُ عَلَيْهِمُ المَلائِكَةُ): «هداياى نخبه و جالب از سوى خداوند بزرگ در اوقاتى كه در دنيا نماز مى خواندند به آنها مى رسد، و فرشتگان به آنها سلام و درود مى فرستند».(1)

ص: 278

سؤال ديگرى كه از تعبيرات آيه برانگيخته مى شود اين است كه در بهشت شب و روزى وجود ندارد، و به همين دليل صبح و شامى نيست.

اين اشكال را نيز مى توان چنين پاسخ گفت كه بهشت گرچه دائماً كانون نور و روشنايى است، ولى اين دو نور نوسان دارد كه بانوسان و كم و زياد شدن آن بهشتيان روز و شب را تشخيص مى دهند، درست مانند مناطق قطبى كه شش ماه متوالى روز است ولى با كم و زياد شدن نور، روز و شب از هم تشخيص داده مى شود.

از آنجا كه اين دو مشكل (مشكل روزى تازه و مشكل صبح و شام) براى بسيارى از مفسّران حل نشده توجيهاتى براى اين آيه ذكر كرده اند كه غالباً مخالف ظاهر آيه است مانند اينكه آيه كنايه از دوام نعمت است، زيرا در ميان عرب معمول بوده كه اگر كسى غذاى صبحگاهان و شامگاهان را داشته او را غنى و بى نياز مى دانستند، يا اينكه منظور آن است كه نعمت هاى الهى در فواصل زمانى كه به مقدار شب و روز اين دنياست پى در پى به آنها مى رسد.

روشن است همه اينها مخالف ظاهر آيه است چه بهتر به اينكه نوعى شب و روز كه با تفاوت نور حاصل مى شود و نوعى روزى تازه كه از عنايات جديد الهى سرچشمه مى گيرد و از پيمودن مسير تكامل خبر مى دهد قائل شويم كه منطبق بر ظاهر آيه است و يا لااقل كمتر خلاف ظاهر مى باشد.

جالب اينكه در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه فرمود: (وَالذَّي انْزَلَ الكِتابَ عَلى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله و سلم انَّ اهْلَ الجَنَّةِ لَيَزْدادونَ جَمالًا وَحَسَناً كَما يَزْدادُونَ في الدُّنْيا قَباحَةً وَ هَرَماً): «سوگند به خدايى كه قرآن را بر محمد صلى الله عليه و آله و سلم نازل كرده اهل بهشت (هر قدر زمان بر آنها مى گذرد) جمال و زيبائيشان بيشتر مى شود آن گونه كه در دنيا (با گذشت زمان) زشتى و پيرى آنها افزايش مى يافت»!.(1)

اين حديث نيز تكامل تدريجى بهشتيان را به خوبى آشكار مى سازد، گرچه تنها اشاره اى به جنبه هاى جسمانى دارد ولى مسلماً به طريق اولى جنبه هاى روحانى را نيز در بر مى گيرد.

ص: 279

ص: 280

ص: 281

براى كار خير نخواهد داشت، و تنها انگيزه هاى مادى و شهوات بر او حاكم خواهد بود، و نتيجه حاكميت چنين انگيزه هايى كه نمونه هاى آن را در جنايات جنايتكاران دنياى امروز كاملًا با چشم مى بينم بر كسى پنهان نيست.

«كفر» به معناى پوشاندن حق و «نفاق» به معناى دوگانگى ظاهر و باطن (تظاهر به ايمان و پنهان داشتن كفر) مهمترين سدّ راه اصلاح در جوامع انسانى است لذا بسيارى از آيات مربوط به دوزخ دوزخيان ناظر به اين دو گروه است.

***

ص: 282

ما تَوَلَّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سائَتْ مَصِيراً: «كسى كه بعد از آشكار شدن حق به مخالفت با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم برخيزد، و راهى جز راه مؤمنان را پيروى كند، ما او را به همان راه كه مى رود مى بريم، و به آتش دوزخ مى سوزانيم، و چه جايگاه بدى دارد»؟!.

«يُشاقِقْ» از ماده «شقاق» به معناى مخالفت عمدى و توأم با عداوت است، جمله «من بعد ما تبين له الهدى» (پس از آنكه راه هدايت براى او روشن شد) نيز دليل بر اين است كه اين مخالفت از لجاج و عناد سرچشمه مى گيرد، و به منظور ايجاد شكاف و تفرقه در ميان صفوف مسلمين است.

روشن است اين گونه افراد بارزترين گروه دوزخى اند.

***

ص: 283

مى بندند، عقل خدا داد را تعطيل مى كنند، چشم را بر هم مى نهند، و گوش هاى خود را چنان مى بندند كه صداى حق را نشنوند، و چهره زيباى حقيقت را نبينند و در آنچه موجب بيدارى و هوشيارى است نينديشند قرآن در آيه 179 اعراف مى فرمايد: وَلَقَدْ ذَرَأنا لِجَهنَّمَ كَثِيراً مِنَ الجِنِّ وَ الانْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ، لايَفْقَهُونَ بِها وَلَهُمْ اعْيُنٌ لايُبْصِرُونَ بِها، وَلَهُمْ آذانٌ لايَسْمَعُونَ بها اولئِكَ كَالانْعامِ بَلْ هُمْ اضَلُّ اولئِكَ هُمُ الغافِلُونَ «ما به طور مسلّم گروه زيادى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم، آنها دل ها (عقل هايى) دارند كه با آن تعقل نمى كنند، چشمانى دارند كه با آن نمى بينند و گوش هايى دارند كه با آن نمى شوند!، آنها همچون چهار پايانند بلكه گمراهتر! آنها غافلانند».

پيداست اين آفرينش هرگز آفرينش جبرى نيست و اينكه بعضى از طرفداران جبر همچون «فخررازى» براى اثبات مذهب خود يعنى مذهب جبر به آن استدلال كرده اند كاملًا بى پايه است، چرا كه پاسخ آن در خود آيه آمده است، مى فرمايد ما همه اسباب معرفت را (عقل براى درك امور معقوله، و چشم براى امور محسوسه، و گوش براى علوم نقلى) در اختيار آنها گذارده ايم، ولى آنها اين اسباب را به كار نمى گيرند و از آن بهره مند نمى شوند (دقت كنيد) به همين دليل مى گويد آنها تا سرحد حيوانات بلكه پائين تر از آنها سقوط مى كنند، چرا كه اگر حيوان چيزى نمى فهمد و درك نمى كند از خود اختيارى ندارد اسباب آن دراختيار او نيست، گمراهتر از حيوانات كسانى هستند كه همه اين وسائل را دارند و امكان استفاده از آن براى آنها فراهم است ولى از آن بهره نمى گيرند، سرچشمه همه اين امور، غفلت و بى خبرى است كه در ذيل آيه به آن اشاره شده است (اولئك هم الغافلون). شبيه همين معنا در آيه 10 سوره ملك آمده است كه دوزخيان در پاسخ مأموران دوزخ و فرشته هاى عذاب مى گويند: «ما اگر گوش شنوا داشتيم يا عقل خود را به كار مى گرفتيم هرگز جزء دوزخيان نبوديم» وَ قالُوا لَوْ كُنا نَسْمَعُ اوْ نَعْقِلُ ما كُنّا في اصحابِ السَّعِيرِ).

در حقيقت ريشه تمام بدبختى هاى انسان وام المفاسد همين است كه عقل و گوش و چشم خود را به كار نمى گيرد و از اين سرمايه هاى عظيم الهى براى معرفت و شناخت بهره گيرى نمى كند، نه اينكه خدا سرچشمه ها و منابع معرفت را از او دريغ داشته، بلكه همه را دارد اما از آنها بهره نمى گيرد.

***

ص: 284

ص: 285

همين معنا در آيات ديگر قرآن مجيد نيز آمده، در آيه 15 و 16 سوره ابراهيم درباره جبّاران عنيد مى فرمايد: وَاسْتَفْتَحُوا وَخابَ كُلُّ جَبّارٍ عَنيدٍ- مِنْ وَرآئِهِ جَهَنَمُ وَ يُسقى مِنْ مآءٍ صَديدٍ): «آنها (رسولان الهى) از خدا تقاضاى پيروزى كردند (و دعايشان مستجاب شد) و هر جبار عنيدى نوميد و زيانكار گشت، پشت سر او دوزخ است و از آب گنديده به او مى نوشانند».

«جبّار» معانى مختلفى دارد: يكى از آنها قهر و غلبه و سلطه و نفوذ است، منتها اين امر گاه جنبه رحمانى دارد مانند نفوذ خداوند و سلطه او بر عالم هستى بر همه چيز، و گاه جنبه شيطانى دارد، مانند سلطه و غلبه و نفوذ طغيانگران و جبّاران.

«عنيد» به گفته لسان العرب «به معناى كسى است كه از مسير حق منحرف مى گردد و آگاهانه حق را انكار مى كند»، و اينها همه از آثار كبر و غرور و خود برتر بينى است، و اگر كمى دقت كنيم مى بينيم اين رذيله اخلاقى يكى از حجاب هاى مهم معرفت و از عوامل گمراهى انسان و حقكشى و تعدى و تجاوز نسبت به حقوق ديگران و انواع گناهان ديگر است.(1)

***

ص: 286

هيزم آتش دوزخند»!.

اين تعبير نشان مى دهد كه آتش دوزخ از درون جان آنها زبانه مى كشد، و همان گونه كه در اين عالم آتش سوزانى بر مظلومان بودند در آنجا كه عالم تجسم اعمال است وجودشان يك پارچه آتش مى شود، و تعبيرى از اين گوياتر و رساتر درباره قوم ستمگر و ظالم وجود ندارد.(1)

***

ص: 287

كنند، و حتى قلم يا دواتى براى نوشتن يك حكم ظالمانه در اختيارشان بگذارند بيان شده است كه شرح آن به خواست خدا در جاى خود خواهد آمد.

***

ص: 288

تلاش و تن دادن به انواع گناهان و جرائم سنگين به قسمتى از منظور خود نائل گردند، ولى كانون قهر و غضب الهى دوزخ در انتظار آنهاست، هم جسم آنها را مى سوزاند و هم به حكم اينكه «مذموم» و «مدحور» و رانده شده درگاه خدايند روح آنها را.(1)

***

ص: 289

موجوديت جامعه اسلامى مصرف گردد (آن گونه كه در بعضى از روايات در مورد قيام حضرت مهدي عليه السلام آمده است) ولى اينها هيچكدام ضابطه كلّى نيست، ضابطه اصلى كنز همان است كه در بالا گفته شد.

ديگر اينكه چرا مى گويد پيشانى و پشت و پهلوهايشان را داغ مى كنند؟

ممكن است به خاطر واكنش هايى باشد كه آنها در برابر محرومان و مستمندان انجام مى دادند نخست چهره و پيشانى درهم مى كشيدند، سپس بابى اعتنايى از آنها منحرف مى شدند و بعد به كلّى پشت كرده و روى مى گردانيدند، لذا به ترتيب پيشانى و پهلوها و پشت آنها را با همان سكّه ها داغ مى كنند آن گونه كه قلب محرومان را داغ و سوزان كردند.

***

ص: 290

به هر حال ذكر اين جمله اشاره به آن است كه جمعيت دشمن هر قدر زياد و فشرده باشد باز سبب نمى شود كه مسلمانان بدون دستور فرمانده لشگر عقب نشينى كرده يا از رويارويى با دشمن فرار كنند.

روشن است اين يك دستور كلى اسلامى است، و اينكه بعضى از مفسران آن را مخصوص جنگ بدر دانسته اند كاملًا بدون دليل است همان گونه كه در تفسير الميزان نيز به آن اشاره شده است (1) به خصوص اينكه اين آيه بعد از جنگ بدر نازل شده است (2) پس فرار از جهاد از اسباب سقوط در دوزخ است.

***

ص: 291

اهميّت آنها وارد شده، و قرآن با صراحت ترك اين فريضه را از اسباب سقوط در دوزخ شمرده است، آنجا كه مى فرمايد: گروهى از بهشتيان (اصحاب اليمين) در ارتباطى كه از جايگاه خود با مجرمان دوزخى مى گيرند از آنها سؤال مى كنند: ما سلككم في سقر): «چه چيز شما را به دوزخ فرستاد»؟!.

آنها در پاسخ مى گويند، ما از نمازگزاران نبوديم، و مستمندان را اطعام نمى كرديم، و پيوسته با اهل باطل همنشين بوديم، و همواره روز جزا را انكار مى كرديم» (قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ المُصَلّينَ- وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ المِسْكِينَ- وَ كُنّا نَخُوضُ مَعَ الخائِضِينَ- وَ كُنّا نُكذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ) (سوره مدّثر آيات 39 تا 46).

گرچه در اين آيه علاوه بر ترك نماز اشاره به سه گناه ديگر نيز شده است ولى ذكر ترك نماز به عنوان اوّليه گناه به خوبى نشان مى دهد كه تا چه حدّ ترك اين فريضه الهى خطرناك است، به علاوه اين امور چهارگانه هر كدام مستقلًا مى تواند يكى از اسباب سقوط در دوزخ گردد (ترك اطعام مستمندان ظاهراً اشاره به منع حقوق واجبه است).

مسأله نماز آنقدر از نظر اسلام مهم است كه طبق بعضى از روايات معروف، نخستين چيزى كه از نامه اعمال به آن نگاه مى شود نماز است، اگر در نامه اعمال (به طور صحيح) وجود داشت به ساير اعمال نيك نگاه خواهد شد، و الا به بقيه نگاه نمى شود و چنين كسى روانه دوزخ مى گردد».(1)

اين مطلب شايد به خاطر آن باشد كه نماز سرچشمه زاينده ايمان و ضامن بقاى آن است، با ترك نماز اصل ايمان به تزلزل مى افتد و مى دانيم يكى از شرائط قبولى اعمال ايمان است كه بدون ايمان چيزى پذيرفته نيست.

***

ص: 292

اين آيه در ميان مفسّران گفتگوهاى زيادى را بر انگيخته، و در تفسير آن احتمالات زيادى را داده اند سخن در اين است كه زكات يكى از فروع دين است، چگونه ترك آن دليل بر كفر و شرك شمرده شده؟.

بعضى ظاهر آيه را معيار قرار داده و گفته اند ترك زكات هرچند توأم با انكار حكم آن نباشد به خودى خود نشانه كفر است، بعضى ديگر ترك توأم با انكار را دليل بر كفر دانسته اند، زيرا وجوب زكات از ضروريات اسلام است و منكر آن كافر است.

نكته اى كه مى تواند به روشن شدن تفسير آيه كمك كند اين است كه زكات در ميان دستورات اسلام موقعيت خاصى را دارد، زيرا پرداختن آن نشانه به رسميت شناختن حكومت اسلامى و ترك آن، غالباً نوعى طغيان و سركشى و قيام بر ضدّ حكومت محسوب مى شده، و مى دانيم قيام بر ضد حكومت اسلامى موجب كفر است (شرح بيشتر در اين زمينه را در تفسير نمونه جلد 20، صفحه 214 تا 220 مطالعه فرماييد).

آيه كنز (توبه- 35) كه قبلًا به آن اشاره شد نيز از آياتى است كه مى تواند دليلى بر اين مطلب باشد كه ترك زكات از اسباب ورود در دوزخ است.

***

ص: 293

بدترين خوردن ها، خوردن مال يتيم از روى ستم است.(1)

آيا اينكه قرآن مى گويد كسانى كه مال يتيم را مى خورند آتش مى خورند يك تعبير مجازى است؟ آن گونه كه جمعى از مفسّران گفته اند، يا اينكه مى توا آن را بر معناى حقيقى حمل كرد، زيرا اين تعبير نشان مى دهد كه اعمال ما علاوه بر چهره ظاهر يك چهره باطن نيز دارد كه در اين جهان از نظر ما پنهان است، و در قيامت ظاهر مى شود، و مسأله تجسم اعمال نيز از همين جا سرچشمه مى گيرد، روى اين حساب حمل آيه بر مفهوم حقيقى بعيد به نظر نمى رسد (دقت كنيد).

***

ص: 294

كِتابٍ).(1)

***

ص: 295

قرآن روى عذاب اين گناه بزرگ نيز تأكيد خاصى دارد و اهميت فوق العاده اى براى آن قائل است، يك سوره قرآن به نام «مطففين» (كم فروشان) است، و در آغاز آن سوره مى خوانيم: وَ يْلٌ لِلْمُطَفِّفينَ ... الا يَظُنَّ اولئِكَ انَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَومٍ عَظيمٍ ... كَلّا انَّ كِتابَ الفُجّارِ لَفِي سِجْينٍ «واى بر كم فروشان ... آيا آنها گمان ندارند بر انگيخته مى شوند در روزى بزرگ؟ ... چنين نيست كه آنها مى پندارند مسلّماً نامه اعمال فاجران در سجّين است» (سوره مطفّفين آيه 1 و 4 و 5 و 7).

بعضى از مفسّران (ويل) را به معناى شدّت عذاب قيامت، و بعضى به معناى وادى مخصوصى در جهنّم دانسته اند.(1)

در حديثى نيز از امام صادق عليه السلام آمده است كه فرمود: «خداوند ويل را درباره هيچكس در قرآن نداده مگر اينكه او را كافر ناميده است مى فرمايد: فويل للذين كفروا ... «ويل براى كافران است».(2)

در حديثى نيز از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه فرمود: «ويل، وادى مخصوصى است در دوزخ كه كافران در آن سقوط مى كنند».(3)

از اين تعبيرات استفاده مى شود كه كم فروشى در سر حدّ كفر است يا نوعى كفر محسوب مى شود.

البته «ويل» در لغات معناى گسترده اى دارد و مفهوم آن با شرّ، غم و اندوه، هلاكت يا عذاب دردناك مساوى است و آنچه در بالا گفته شد مى تواند مصداقى از آن باشد.

قابل توجه اينكه: الفاظ آيه گرچه مخصوص به كم فروشان و اجناسى كه با پيمانه و وزن قابل خريد و فروش است مى باشد، ولى بعيد نيست روح آيه وسعت بيشترى داشته باشد و تمام كسانى را كه در انجام وظائف الهى و اجتماعى و اخلاقى خود كم و كسر مى گذارند شامل گردد، چرا كه هركس از كار خود كم مى گذارد و از انجام وظيفه مى دزدد در واقع نوعى كم فروش است، و لذا از «عبداللَّه بن مسعود» صحابى معروف نقل شده كه هركس از نماز كم بگذارد، درباره او همان جارى مى شود كه خداوند درباره «مطففين» (كم فروشان) فرموده است.(4)

ص: 296

اين دو نيز از گناهان كبيره است، زيرا آبرو و حيثيت افراد با ايمان را بر باد مى دهد، همان سرمايه اى كه هم وزن خون انسان، و احياناً از آن بالاتر است، و لذا قرآن و عده عذاب دوزخ درباره آن داده و مى فرمايد: وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ- الذَّي جَمَعَ مالًا وَعَدَّدَةُ- يُحْسَبُ انَّ مالَهُ اخْلَدَهُ- كَلَّا لَيُنْبَذَنَّ في الحُطَمَةٍ: «واى بر هر عيبجوى غيبت كننده اى، همان كس كه اموالى را جمع آورى و شماره كرده (بى آنكه حلال و حرام آن را حساب كند) گمان مى كند اموالش او را جاودانه مى سازد، چنين نيست، بزودى در آتش خرد كننده پرتاب مى شود» (هُمَزه- 1 تا 4).

در تفسير معناى «هُمزَة» و «لُمَزَة» در ميان مفسّران گفتگو بسيار است، اين دو واژه صيغه مبالغه است كه از ماده هَمْز» و «لَمْز» (بر وزن رمز) گرفته شده، بعضى هر دو را به يك معنا يعنى عيبجويى و غيبت تفسير كرده اند در حالى كه بعضى اوّلى را به معناى عيبجويى آشكار و دوّمى را به معناى عيبجويى پنهان و با اشاره چشم و ابرو و مانند آن دانسته اند، و بعضى اوّلى را به معناى غيبت كردن و دوّمى به معناى عيبجويى روبرو، دانسته اند.

به هر حال به نظر مى رسد تمام كسانى كه ديگران را به باد استهزاء مى گيرند و با نيش زبان و حركات چشم و ابرو در پشت سر، و پيش رو، در جستجوى عيب افراد يا پرده برداشتن از عيوب پنهانى و اشكار ساختن آنها هستند تا حيثيت اشخاص را بر باد دهند مشمول اين آيه خواهند بود، و همان گونه كه آنها شخصيت ديگران را در هم مى شكنند در قيامت آتش دوزخ كه «حُطَمَه» (درهم شكننده) است، تمام وجود آنها را در هم مى كوبد و مى شكند!.

اين افراد در حقيقت شرورترين خلق خدا هستند چنان كه در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است فرمود: «شما را از شريرترين افرادتان خبر بدهم»؟! عرض كردند آرى اى رسول خدا! فرمود: (المَشَّائُونَ بِانَّمِيمةِ، المُفَّرِقُونَ بَيْنَ الاحِبَّةِ، الباغُونَ لِلْبُرَئاءِ المَعايِبَ) «آنها كه بسيار سخن چينى مى كنند و در ميان دوستان جدايى مى افكنند و در ميان افراد پاك و بى گناه عيب جويى مى كنند».(1)

***

ص: 297

اسراف و تبذير به معناى وسيع كلمه نيز از گناهان بزرگ است كه قرآن با اهميت زياد از آنها ياد كرده است در مورد اسراف مى فرمايد: وَ انَّ المُسْرِفينَ هُمْ اصْحابُ النَّارِ: «مسرفان اهل آشتند» (مؤمن- 43).

گرچه اين سخن در سوره مؤمن از زبان مؤمن آل فرعون نقل شده، ولى قرآن بر آن صحه نهاده است.

و در مورد تبذير مى فرمايد: انَّ المُبَذِّرِيْنَ كانُوا اخْوانَ الشَّياطينِ «تبذير كنندگان هميشه برادران شياطين بوده اند» (اسراء- 27) روشن است سرنوشت شياطين و برادرانشان جز گرفتار شدن در كانون- قهر و غضب اهلى يعنى دوزخ نيست. «اسراف» و «سرف» بر وزن (هدف) به گفته بعضى از ارباب لغت به معناى تجاوز از حد و مرز در هر كارى است، هرچند اين واژه بيشتر در مورد تجاوز از حد در هزينه ها اطلاق مى شود.(1)

به همين دليل مشركان و گناهكارانى كه از حد و مرز الهى تجاوز كرده اند در آيات قرآن مسرف شمرده شده اند، و حتى كشتار افراد بى گناه نيز نوعى اسراف تلقى شده است.

«تبذير» از ماده «بذر» در اصل به معناى پراكنده ساختن است، و معمولًا در مواردى كه اموال را بدون هدف پراكنده مى سازند و به اصطلاح ريخت و پاش مى كنند كه نتيجه اش اتلاف و تضييع است اطلاق مى شود.(2)

اگر دقيقاً در وضع دنياى امروز و اسراف تبذيرى كه بر آن حاكم است كه نه تنها در مواد غذايى و امكانات مادى بلكه در همه چيز از حد و مرز تجاوز مى شود بينديشيم مى بينيم اين اسراف و تبذيرها قبل از آنكه جهنم آخرت را موجب گردد جهنم سوزانى در همين دنيا فراهم ساخته است كه صغير و كبير در آتش آن مى سوزند و فريادشان به جايى نمى رسد، آنگاه تصديق خواهيم كرد كه مجازات اسراف و تبذير بايد آتش دوزخ باشد.

***

ص: 298

به آبگاه مى روند) به سوى جهنّم مى رانيم» (مريم: 86).

«مجرم» از ماده «جرم» در اصل به معناى قطع كردن است، لذا در مورد قطع كردن ميوه از درختان يا قطع خود درختان به كار مى رود و از آنجا كه گنهكاران خود را با اعمال خويش، از خدا و از نجات و سعادت محروم مى سازند اين واژه در مورد آنها به كار رفته است.

آيا مفهوم آيه اين است كه هر گناهى الزاماً سبب ورود در دوزخ است، يا به نظر به مجرمان خاصّى دارد؟ ظاهر آيه گرچه اطلاق دارد ولى از آيات ديگر ممكن است استفاده شود كه منظور جرمى است كه آميخته با كفر و بى ايمانى باشد، در آيه 74 زخرف مى خوانيم: انَّ المُجْرِمينَ في عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ

«مجرمان در عذاب دوزخ جاودانه مى مانند».

مسلّم است كه خلود در دوزخ مخصوص كفار است نه هر گنهكارى، و در آيه 41 مدّثر مى خوانيم يَتَسائَلُونَ عَنِ المُجْرِمينَ ما سَلَكَكُمْ في سَقَرَ: «بهشتيان از مجرمان مى پرسند چه چيز سبب شد كه شما دوزخى شويد»؟ و آنها در پاسخ گناهانى را مى شمرند از جمله تكذيب روز قيامت كه مساوى با كفر است.

نظير اين معنا كه سخن از جرم آميخته با كفر است در آيات متعدد ديگرى نيز آمده است (1) اين احتمال نيز وجود دارد كه مراد از مجرمان در آيه مورد بحث گنهكارانى است كه كاملًا در گناه فرو رفته اند به گونه اى كه نه شايسته شفاعتند، و نه در خور عفو خدا، اينها عموماً وارد دوزخ مى شوند.

***

ص: 299

متفاوت نقل كرده اند: منع، انتهاى هر چيزى، و شدّت (1) ولى ظاهراً هر سه معنا به مفهوم «منع» باز مى گردد چرا كه انتهاى چيزى مانع از آميختن آن به اشياء ديگر است، همان گونه كه حدود خانه و زمين و كشورها، مانع از اشتباه با اراضى و كشورهاى ديگر مى شود، و از آنجا كه در مفهوم «منع» نوعى شدّت نفهته شده گاه به معناى شدّت نيز آمده است:

احكام الهى از اين رو «حدود الهى» شمرده است كه براى انسان «مناطق ممنوعه اى» ايجاد مى كند كه وارد آن نگردد، و مجازات هاى مخصوص شرعى را از اين جهت حدّ گفته اند كه در بسيارى از اوقات مانع از تكرار آن مى گردد.

به هر حال تعبير به «تلك حدود اللَّه» در چندين مورد از آيات قرآن مجيد آمده است كه همه آنها بعد از بيان يك رشته از احكام الهى است.

در آيه مورد بحث بعد از بيان احكام ارث، و در آيات 229 و 230 بقره و آيه 1 سوره طلاق بعد از بيان قسمتى از احكام طلاق، آمده و در آيه 187 بقره بعد از بيان ممنوع بودن آميزش جنسى در اعتكاف، و بعضى احكام روزه، و در آيه 4 مجادله بعد از بيان كفّاره ظهار، و از مجموع اينها استفاده مى شود كه حدود الهى مفهوم گسترده اى دارد كه همه اين گونه احكام را شامل مى شود.

از طرفى مى دانيم كه ارتكاب هر گناهى سبب خلود و جاودانگى در دوزخ نخواهد بود، بنابراين ممكن است منظور از آيه فوق كسانى باشند كه حدود الهى را به خاطر طغيان و سركشى و دشمنى و انكار آيات خدا درهم مى شكنند، و يا كسانى است كه تمام اين حدود را ناديده مى گيرند و چنان غرق گناهند كه سرانجام بى ايمان از دنيا مى روند، و گرنه مى دانيم گروهى از معصيت كاران مشمول عفو الهى، و گروهى مشمول شفاعت مى شوند، و گروه ديگرى كه گناهان صغيره دارند بخشوده خواهند شد، و همچنين توبه كاران.(2)

گروهى از وعيديّه كه معتقدند كه مرتكبان كبيره، خلود در آتش دوزخ دارند به آيه فوق و امثال آن استدلال كرده اند ولى جواب آن از آنچه در بالا گفتيم روشن شد و شرح به خواست خدا در جاى خود خواهد آمد.

ص: 300

***

ص: 301

ص: 302

5- فَامَّا مَنْ طَغى- وَ اثَرَ الحَياةَ الدُّنْيا- فَانَّ الجَحِيمَ هِيَ المأوى (نازعات 37- 39).

6- كَلَّا لَيُنْبَذَنَّ فِي الحُطَمَةِ- وَ ما ادْراكَ ما الحُطَمَةُ- نارُ اللَّه المُوقَدَةُ الَّتي تَطَّلِعُ عَلَى الافْئِدَةِ (همزه 4- 7).

7- وَ امَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَامُّهُ هاوِيَةٌ- وَ ما ادْراكَ ماهِيَه- نارٌ حامِيَةٌ (قارعه 8- 11).

8- كَلَّا انَّها لَظْي- نَزّاعَةً لِلشَّوى- تَدْعُوا مَنْ ادْبَرَ و تَوَلَّى (معارج 15- 17).

ترجمه:

1- و جهنم ميعادگاه همه آنهاست. هفت در دارد.